Boekrecensie: sieraadontwerpers uit Portugal: wie kent ze (niet)?

In tegenstelling tot de meeste boeken over sieraden is in deze publicatie meer ruimte voor tekst (theorie!) dan voor plaatjes. Dat belooft veel goeds. Het boek begint met ruim 200 pagina’s ononderbroken tekst, zonder afbeeldingen. Daarna volgen 125 pagina's met foto's. De Engelse vertaling van de dissertatie Contemporary Jewellery in Portugal, From the avant-garde of the 1960s to the early 21st Century van de hand van Cristina Filipe uit 2019 beschrijft de geschiedenis van het hedendaagse sieraad in Portugal.

Veel vragen, beperkte antwoorden 

In de introductie worden vragen opgesomd die Cristina Filipe zich tijdens haar promotieonderzoek heeft gesteld: waarom zijn er zo weinig studies en kritieken op het gebied van sieraadontwerpen in Portugal? Hoe kan het dat er vanuit het buitenland geen belangstelling is geweest voor sieraadontwerpers in Portugal? Hoe verhouden de Portugese ontwikkelingen zich tot de internationale? Ook stelt Filipe dat er zo weinig theorievorming is rondom het onderwerp, ook buiten Portugal. Dat is inderdaad een bekend fenomeen.

Kukas (b. 1928) Untitled, c. 1970 Bracelet Silver Ø 6.5 x H. 8.3 cm Photo: José Manuel Costa Alves.

Alexandra de Serpa Pimentel (b. 1954) Cobra, 1976 Necklace Silver and enamel c. 19 x 13,5 x 4 cm Photo: Eduardo Sousa Ribeiro.

Het boek beschrijft de periode tussen 1963 en 2004. In 1963 vonden in Portugal de eerste solotentoonstellingen van de eenlingen Kukas en Gordillo plaats. De internationale tentoonstelling Ponto(s) de Encontro: 25 Anos de Intervenções no Departamento de Joalharia do Ar.Co in Museu Calouste Gulbenkian in 2004 besluit het onderzoek. Omdat 2004 ook het jaar was waarin Filipe de Associação Portuguesa de Joalharia Contemporânea (PIN) oprichtte, besloot ze dat moment als eindpunt van haar studie te nemen om zo in theoretisch opzicht afstand te kunnen bewaren tot haar eigen werk als sieraadontwerper.

De dissertatie bestaat uit drie delen. Begrippen en definities worden beschreven in het eerste deel. Daar wordt het onderwerp ook in een internationale en historische context geplaatst. Het tweede deel beschrijft Portugese sieraadontwerpers in drie periodes tussen 1963 en 2004 (1963-1979, 1980-1989 en 1990-2004). Het derde en laatste deel bevat afbeeldingen en een chronologie van evenementen en tentoonstellingen.

Portugal in isolement 

Na het lezen van de eerste tientallen bladzijden ben ik eerst de chronologie achterin gaan bestuderen; veel kennis wordt als bekend verondersteld. Genoemde namen waren voor mij echter goeddeels nieuw -een teken aan de wand wat betreft de urgentie van het boek- en ben ik niet of nauwelijks eerder tegengekomen tijdens mijn speurtochten naar ontwikkelingen op het gebied van hedendaagse sieraden. Die bevinding onderstreept het (artistieke) isolement van Portugal ten tijde van de dictatuur en ook nog een periode daarna. Het is daarom jammer dat er in het boek geen sectie met levensbeschrijvingen van de Portugese sieraadontwerpers is opgenomen om zo nu en dan naar toe te bladeren om te kunnen zien wie wie is.

Manobras de Maio Rua do Século, Lisbon, 1986 Unknown artist Photo: Inês Gonçalves

In de chronologie staan workshops, conferenties, beurzen, studiereizen en tentoonstellingen vermeld die in Portugal, maar ook daarbuiten plaatsvonden. Genoemd worden niet alleen gebeurtenissen met Portugese kunstenaars: de snel toenemende internationalisering spreekt boekdelen, zowel binnen als buiten de Portugese grenzen. In de opsomming staat onder meer de eerste solotentoonstelling van een internationale sieraadontwerper in Portugal genoemd. De Amerikaan Thomas Gentille exposeerde in 1983 in het Museu Calouste Gulbenkian. De tentoonstelling (met rijk geïllustreerde catalogus) uit 1990 met werk van Nederlandse sieraadontwerpers, die te zien was in zowel Lissabon als Porto: Joalharia Holandesa, Novidades da Holanda / News from the Netherlands staat ook vermeld, net als de expositie met werk van sieraadontwerpers uit Australië in 1984.  

Avontuurlijke sieraadontwerpers 

In Portugal bestonden aanvankelijk alleen traditionele opleidingen tot goud- of zilversmid. En op die plekken was geen oog of belangstelling voor internationale ontwikkelingen. Sieraadontwerpers in spe waren geheel afhankelijk van hun eigen onderzoekingen en inspanningen op dat gebied. In de loop van de tijd werden er verschillende nieuwe opleidingen en galeries opgericht in diverse plaatsen verspreid over het land, vaak experimenteel van karakter. Je ziet dan ook dat de meeste Portugese sieraadontwerpers uit de generaties na Gordillo en Kukas op veel verschillende plekken in zowel het binnen- als buitenland hebben gestudeerd. Deze trend was natuurlijk ook zichtbaar op Europees en internationaal niveau, maar het gebrek aan educatieve infrastructuur in Portugal noopte de studenten eens te meer tot reizen. Wellicht geldt het al in het algemeen, maar voor Portugal toch zeker in het bijzonder: sieraadontwerpers zijn vastberaden en avontuurlijk van aard.

Ana Campos (b. 1953) Untitled, 1989 Brooch Fine woods, ivory, silver and steell 8 x 6 x 2 cm Photo: Carlos Cobra.

Kunstenaars konden soms enige tijd (met een beurs) naar het buitenland, maar waren amper in staat de opgedane kennis en ervaring voor te schotelen aan het Portugese publiek. Vanwege de dictatuur was en bleef het publiek conservatief en ongeïnformeerd. Ook waren er nauwelijks of geen tentoonstellingsmogelijkheden. Vanwege dit gebrek aan tentoonstellingsruimte werden er in de loop van de zestiger en zeventiger jaren vele galeries opgericht. Vaak ging dit in combinatie met boekhandels, waar zowel performances plaatsvonden alsook evenementen rondom eigentijdse Portugese poëzie. Aan het begin van de negentiger jaren beleefden Europese conferenties in de kunsten een hoogtepunt. Ook in Portugal vonden vele congressen en symposia plaats.

Een puzzel vol namen en nummers 

Zoals vermeld zijn de afbeeldingen gescheiden van de tekst. In de tekst wordt naar afbeeldingen achterin het boek verwezen tussen vierkante haken met een nummer in de marge. Nog weer verderop staat vermeld wie de eigenaar is van de afgebeelde objecten. Jammer dat dat niet in een oogopslag duidelijk is, nu is het een puzzel. Na bestudering van het eigendom van de objecten valt op dat er maar weinig werk van Portugese sieraadontwerpers in museale collecties is beland, niet in Portugal en daarbuiten evenmin. Een expliciete verklaring daarvoor ontbreekt. Er is een grote uitzondering: Manuel Vilhena: zijn werk bevindt zich in diverse Europese museale en particuliere collecties.

Inês Nunes (b. 1979) 10 Anéis para 10 Dedos, 1997 [The artist, 2004] Metal, lamps, pearls and screws Photo: F. Moura Machado.

Het eindoordeel: een goede en belangrijke poging tot duiding! 

De teksten zijn niet licht om te lezen, het gaat hier duidelijk niet om een koffietafelboek om een beetje in te bladeren: een verademing te midden van de vele plaatjesboeken die worden gepubliceerd. Het is bijvoorbeeld stevig werken om steeds op te zoeken wat met welke afkortingen wordt bedoeld. Waarschijnlijk komt dat omdat het boek oorspronkelijk als proefschrift is geschreven. Hoe dan ook; het boek is een goede, doorwrochte en belangrijke poging de geschiedenis van het hedendaagse sieraad in Portugal in (inter)nationale context en in de context van andere kunstdisciplines te beschrijven.

Meer lezen? 

Filipe C. (2019) Contemporary Jewellery in Portugal, From the avant-garde of the 1960s to the early 21st Century. Stuttgart: Arnoldsche. ISBN 9783897905658

Ook op hedendaagsesieraden.nl is het werk van Portugese sieraadontwerpers onderbelicht. Daarom worden er de komende maanden tientallen nieuwe artikelen over aan Portugal gerelateerde onderwerpen gepubliceerd.