Surfen langs 100 jaar modetentoonstellingen

Sinds kort staan alle tentoonstellingen die het Centraal Museum vanaf 1923 organiseerde online. Grote en kleine mode- en kostuumprojecten wisselen elkaar af, zelfs de kostuumshows – modeshows waarin modellen museale kledingstukken droegen - komen voorbij. Wat is er te ontdekken? En waarom is het relevant? Enkele pareltjes uitgelicht.

Nieuwe mogelijkheden

Een van de vroegste voorbeelden op ons gebied van mode en kostuums is een tentoonstelling gewijd aan textielkunstenares Jonkvrouw Ima van Eysinga (1881-1958).[1] Ima van Eysinga genoot bekendheid als schilderes en om haar borduurwerken. Met haar dubbele kamerscherm in kunstnaaldwerk – dat voor 500 gulden[2] gekocht worden[3] - was ze een van de 181 exposanten op de tentoonstelling De vrouw 1813-1913 in Amsterdam. De vrouw 1813-1913 (afb. 1) was de tweede grote expositie georganiseerd door feministen, die het moment aangrepen om het vrouwenkiesrecht aan de orde te stellen. Een verrassend actuele expositie anno 2019, kijkend naar recente initiatieven zoals Femme Fatale, sterke vrouwen in de mode bij het Kunstmuseum[4] of Meesterlijke vrouwen bij het Stedelijk Museum Schiedam[5].

Over Van Eysinga schrijft het Utrechtsch Nieuwsblad van 2 april: “Dit is zeer bijzonder werk, dat de uiting van een natuurlijk schilderstalent en van een borduurkunst in zich vereenigt. Ook het feit dat ze ‘naar nieuwe mogelijkheden’ (noem het innovatie) zoekt op gebied van kunstnaaldwerken werd zeer gewaardeerd.”

Ruim 30 jaar later treffen we een selectie waaiers uit de privécollectie van Felix Tal aan in elegante vitrines.[6] (afb. 2) Opvallend is dat de bovengenoemde tentoonstellingen voornamelijk putten uit bruiklenen en nauwelijks uit de eigen museumcollectie. Langzamerhand verschuift dit, bijvoorbeeld via aanwinstenpresentaties (waarover later meer). Heel behulpzaam is het feit dat de website een overzicht geeft van ‘collectie in deze tentoonstelling’, waarmee je kunt doorklikken naar de specifieke objecten. Met terugwerkende kracht zullen latere verwervingen van objecten, die wel al in de betreffende expositie te zien waren, worden toegevoegd.

Eigentijdse mode anno 1974

Aandacht voor contemporaine ontwerpers lijkt een trend van de laatste twee à drie decennia. Toch zijn er talrijke vroegere voorbeelden te vinden, zeker vanaf het midden van de jaren 70, die nog altijd actueel zijn. Zo organiseerde het Centraal Museum in 1974, slechts tien jaar na zijn start, een overzichtstentoonstelling met ontwerpen van Jan Jansen: ‘Ruim 60 schoenen, laarzen, molières en dergelijke werden geëxposeerd tegen een zeer eigentijdse achtergrond van foto's, boekomslagen, lp-hoezen, krantenknipsels en reclamemateriaal.’ [7]

Om de tijd te duiden: de ‘geboorte’ van de nu wereldberoemde “bamboeschoenen” was ook in deze periode. In tegenstelling tot wat de website op moment van schrijven weergeeft, maakt dit paar, naast nog ruim 50 ontwerpen van Jan Jansen, inmiddels deel uit van onze museumcollectie.[8] Op de foto zien we de voormalige portierswoning, die net in gebruik was genomen als museumcafé voor bezoekers en medewerkers. De aandoenlijke plek met tafeltjes waarop asbakken staan en uitzicht op de museale binnentuin, diende eveneens als hippe tentoonstellingsruimte. (Afb. 3 en afb. 4)

In 1974 en 1976 vonden ook de eerste aanwinstenpresentaties plaats onder de titels Spectacle Coupé I[9] en II[10] (een ‘spectaculaire show’). Kledingstukken en accessoires van onder meer Frank Govers, Fred de la Bretonière en Ferry Offermans stonden in de spotlights – en, niet te vergeten, een van de allergrootste spektakelstukken: de Straalmantel van Fong Leng.[11] Aansluitend toonde de modeafdeling van het Centraal Museum in de periode 1978-1991 achttien maal haar aanwinsten. Aanleiding was de verwerving van een “vierkante” jurk[12] van Mariëlle Bolier in 1978. Als losse objecten, geplaatst in de tijd waarin ze ontstonden, gaven ze een goed beeld van de veranderingen in de mode in nog geen vijftien jaar tijd. Een terechte afsluiter vormde in 1991 (!) twee aankopen van de Belgische modeontwerper Martin Margiela.[13] Afb. 5.

Showtime

Ook modestudenten werden niet vergeten, zo blijkt uit de presentatie (inclusief modeshow) Artibus[14] van de afdeling Kledingvormgeving der Akademie Artibus (een van de voorlopers van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht). Het vormonderzoek stond hierin voorop; ‘pas in de latere jaren wordt de toepasbaarheid een belangrijk criterium’.[15] “Als basisvorm moest alles groot zijn en niet aan trends gebonden”, aldus een van de docenten vormgeving. Het katoenen damesensemble van Han van den Berg illustreert deze gedachtegang in al zijn eenvoud (afb. 6).

Niet alleen de studenten gaven een modeshow: op verschillende momenten vonden vergelijkbare evenementen bij het museum plaats. Bijvoorbeeld, een show door couturier Colette van Landuyt tijdens een Museumweekend[16] in 1986, en een 'historische kostuumshow' gehouden door de toneelspeler Cruys Voorbergh[17], een hartstochtelijk verzamelaar van historische kostuums, die het museum even omtoverde tot een schilderij ‘doortrild van leven’. Of natuurlijk de kostuumshows in 1988[18] en 1995[19]: 'Een precaire gebeurtenis, waarbij extra voorzorgsmaatregelen moesten voorkomen dat de kostuums zouden lijden onder de verkleedpartij’, aldus de terechte opmerkingen van Hanneke Adriaans, conservator Kostuums destijds. Omdat het online tentoonstellingsarchief nog ‘work in progress’ is, ben ik genoodzaakt voor nu een foto van de tentoonstelling Ruisende rokken toe te voegen, tot er ander beeld beschikbaar is.

Al met al is dit een kleine selectie uit het tentoonstellingsarchief. Er zijn nog talloze pareltjes op te duiken en ook aanvullingen te doen. Mocht je eens iets anders willen dan een avond Netflixen.... Pas op, het is net zo verslavend!

[1] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/borduurwerken-van-jkvr-ima-van-eysinga.
[2] Dat bedrag is qua koopkracht te vergelijken met ruim 5.200 euro in 2014.
[3] Marjan Groot, Vrouwen in de vormgeving in Nederland 1880-1940, Rotterdam 2007.
[4] https://www.kunstmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/femmes-fatales.
[5] https://www.stedelijkmuseumschiedam.nl/tentoonstelling/meesterlijke-vrouwen/.
[6] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/de-waaiercollectie-felix-tal.
[7] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/de-schoenen-van-jan-jansen-1964-1974.
[8] https://www.centraalmuseum.nl/nl/collectie/19883-001-002-paar-rotanschoenen-jan-jansen.
[9] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/spectacle-coup-i.
[10] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/spectacle-coup-ii.
[11] https://www.centraalmuseum.nl/nl/collectie/19723-straalmantel-fong-leng.
[12] https://www.centraalmuseum.nl/nl/collectie/20819-vierkante-jurk-marielle-bolier.
[13] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/aanwinstenopstelling-martin-margiela.
[14] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/artibus-mode.
[15] Groot Utrecht, 25 mei 1977.
[16] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/nationaal-museumweekend-modeshow-colette-van-landuyt.
[17] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/kostuumshow-gehouden-door-de-toneelspeler-cruys-voorbergh.
[18] https://www.centraalmuseum.nl/nl/zoeken#c12=Alleen+in+het+tentoonstellingsarchief&b_start=0&c5=kostuumshow.
[19] https://www.centraalmuseum.nl/nl/tentoonstellingen/ruisende-rokken-modeshow.