De koninklijke wapenheraut: tradities die komen en gaan

Soms gaan tradities stilletjes verloren zonder dat wij ons dat beseffen, zodat wij ze dus ook niet kunnen betreuren of missen. Tot ons oog valt op een van de laatste manifestaties van hun bestaan en wij ons bewust worden van dit verlies.

Dat overkwam mij toen ik afbeeldingen bekeek van koninklijke inhuldigingen van koning Willem I in 1815 in Brussel tot en met koningin Beatrix in 1980; een jaar dat als breekpunt in een traditie kan worden gezien.

Bij Beatrix ontbraken voor het eerst de herauten van wapenen in historische kleding in 16e-eeuwse trant uitgevoerd in Nassaublauw fluweel, die sinds 1815 bij alle koninklijke inhuldigingen een belangrijke ceremoniële rol speelden en met hun aanwezigheid prestige en bevestiging verleenden aan die belangrijke gebeurtenis.

Waar waren de herauten van wapenen gebleven? Waren ze inderdaad verdwenen of waren ze wel aanwezig, maar niet meer op het eerste oog als zodanig herkenbaar?

Kantelpunt in oude tradities

Dat moment van de inhuldiging in 1980 illustreert een ontwikkeling van versobering in het koninklijk ceremonieel en in publieke uitingen van pracht en praal. Deze werden voor het eerst noodgedwongen door koningin Wilhelmina in de crisisjaren ingezet. Dit werd na de Tweede Wereldoorlog verder doorgevoerd, waarna ook door koningin Juliana en Beatrix.

Voor de pracht en praal van oude tradities kijken wij nu vooral naar het koningshuis van Engeland. De aankleding van grote ceremoniële gebeurtenissen van het Nederlandse koningshuis steekt daar als gevolg van de hier genoemde verregaande versobering magertjes bij af. Wij kunnen alleen nog een beetje van dit oude ceremonieel opsnuiven op Prinsjesdag.

afb. 2. Wapenheraut, J.B. Robard, 1815. Hoge Raad van Adel.

De eerste wapenherauten

Koning Willem I werd tweemaal ingehuldigd: in Amsterdam in 1814 als soeverein vorst en in Brussel in 1815 als koning der Nederlanden. De instantie die sinds 24 juni 1814 belast werd met ‘de beraming en het regelen van de orde, bij alle publieke ceremoniën (…)’.was de Hoge Raad van Adel.¹

In juni 1815 werd de Hoge Raad door de koning gesommeerd om ‘zich hoe eerder zoo beter onledig te houden met het doen ontwerpen van schetzen (…) van de kleeding in den ouderwetschen trant, voor de Eersten koning, de koning en de herauten van Wapenen.²

Hier is voor de eerste keer sprake van kleding in ouderwetse stijl voor de wapenherauten. De kamerheer-ceremoniemeester van de koning Baron Albert Carel Snouckaert van Schauburg (1763-1841), tevens lid van de Hoge Raad van Adel, speelde een belangrijke rol in het ontwerp van de kleding van de wapenherauten

afb. 3. Inhuldiging van koning Willem II, 1840, J. J. Eeckhout. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

afb. 4. Inhuldiging Willem III, Johannes Bosboom, 1849. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Inhuldiging van koning Willem II en Willem III

Ook bij de inhuldigingen van koning Willem II en Willem III in 1840 en 1849 figureerden wapenherauten in historiserende kleding gebaseerd op de mode van de 16e eeuw. Voor beide gebeurtenissen werden nieuwe kostuums ontworpen.

Inhuldiging van koningin Wilhelmina

Op 6 september 1898 vond de inhuldiging van de jonge Wilhelmina tot Koningin der Nederlanden plaats. Hier gingen vele voorbereidingen aan vooraf en net als bij de inhuldigingen van koning Willem I in 1814 en 1815 waren leden van de Hoge Raad van Adel bij het ontwerp van kostuums betrokken.

Het kostuum van de Herauten van Wapenen werd in samenspraak met hen ontworpen door Ant. E. Grolman, woonachtig op de Begijnekade 16 te Utrecht en vervaardigd door de firma Schoemaker. Opnieuw werd er voor gekozen om de kostuums te ontwerpen in dezelfde ‘ouderwetschen trant’ als in 1815.

afb. 5. Ontwerp Ant. E. Grolman. Hoge Raad van Adel.

afb. 6. Ontwerp Ant. E. Grolman. Hoge Raad van Adel.

afb. 7. Ontwerp Ant. E. Grolman. Hoge Raad van Adel.

Ontwerptekeningen

De ontwerptekeningen van de kostuums bevinden zich in het archief van de Hoge Raad van Adel.³ Net als in 1815 was in 1898 eveneens een baron Albert Carel Snouckaert van Schauburg (1841-1902) nauw betrokken bij de ontwerpen van de kostuums van de wapenherauten.

Er werden vele brieven geschreven over de meest diverse details, zoals de te gebruiken kleuren: “Gister bij heer Grolman geweest, gesproken kleur kousen, de mouwen eindigen geel, wilden wij de broek blauw laten en de kousen effen geel, waarvan de schoenen blauw konden blijven. Zou u daarentegen bezwaar hebt, zal ik dat dan bestellen (…)”.

Op 5 juli 1898 ging de briefwisseling over de keuze tussen laarzen of schoenen: “Wij zullen dus te paard hooge laarzen moeten hebben, overeenkomende met de tijd, waaruit ons costuum dagteekent. Moeten wij nu in de kerk lage schoenen hebben of daar ook rijlaarzen, zooals de Koningen van Wapenen? (…)”.

afb. 8. Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage, 30 december 1898

Museaal

Drie maanden na de inhuldiging van koningin Wilhelmina werden de kostuums van de wapenherauten door de Hoge Raad van Adel uitgeleend aan het Koninklijk Staldepartement in Den Haag voor opstelling in het Historisch Museum aldaar. Uiteindelijk zijn de herautenkostuums uit 1898 onderdeel geworden van de kostuumcollectie van Paleis Het Loo in Apeldoorn.

Eén kostuum is eigen collectie en één kostuum is een bruikleen van de Vereniging Oranje-Nassau. Het mooie aan dit verhaal is dat de kostuums ondanks het feit dat zij verzamelobjecten waren geworden, eenmalig werden uitgeleend voor de inhuldiging van koningin Juliana in 1948.

afb. 9. Inhuldiging koningin Juliana, 1948. Nationaal Archief.

afb. 10. Inhuldiging koningin Beatrix, 1980. Nationaal Archief.

Inhuldiging van koningin Beatrix

Om de vragen die ik in de inleiding van deze blogpost stel te beantwoorden: ja, er waren wapenherauten aanwezig bij de inhuldiging van koningin Beatrix in 1980. Nee, er waren geen wapenherauten aanwezig gekleed in historiserende 16-eeuwse kostuums in navolging van de traditie die door koning Willem I in 1815 werd ingezet. De wapenherauten bij de inhuldiging van koningin Beatrix en koning Willem-Alexander in 2013 waren alleen nog herkenbaar aan de staf en de penning die de herauten traditiegetrouw dragen. En zo werd een nieuwe traditie geboren.

afb. 11. Wapenherauten inhuldiging koning Willem-Alexander, 2013. Vorsten 11 mei 2014.

Voetnoten