Petje af: de vele gezichten van de schipperspet

Sinds het voorjaar van 2015 is hij niet meer uit het straatbeeld weg te denken. Hij is de beste vriend van elke zelfrespecterende blogger en één van de best verkochte items in de vintagewinkel. Ik heb het natuurlijk over de schipperspet. Of visserspet. Of Lenin-, Brando-, Dylan-, John Lennon- of, in de nabije toekomst, de Gigi Hadid-pet. Een pet met vele gezichten en vele verhalen…

Betekenissen van de pet

Iedereen die een beetje je ne sais quoi wilt toevoegen aan een outfit kiest voor een pet. Een pet is een hoofddeksel met een klep en is in allerlei soorten en maten te vinden. Het bedekken van het hoofd is al eeuwen oud en brengt verschillende connotaties met zich mee.

Een pet wordt tegenwoordig vooral gedragen als modieus item, maar is in eerste instantie bedoeld als een praktisch object om het hoofd te beschermen tegen de natuurlijke elementen. De deksel houdt het hoofd koel en beschermt tegen windvlagen, terwijl de klep de ogen beschermt tegen de zon.[1] Het basispatroon voor het maken van een pet is door de jaren heen dan ook niet veel veranderd.[2] Denk bijvoorbeeld aan een  honkbalpet tegenover een Volendamse streekdracht pet: hoewel het gebruik ervan anders is, blijven de vorm en functie in veel opzichten hetzelfde.

Afbeelding 2: Petje, Volendam, circa 1898, (collectie Nederlands Openluchtmuseum).

Aan de hand van het materiaal waarvan een pet is gemaakt, is vaak de sociale status van de drager af te lezen. In principe zijn er twee soorten petten te onderscheiden: petten van verstevigd materiaal en petten van zacht materiaal. Petten van zacht materiaal, ook wel arbeiderspetten, worden traditioneel gedragen door de lagere klassen. Terwijl in Amerika in de negentiende eeuw de zachte pet populair werd onder alle klassen, wordt deze in Europa steeds meer symbool voor de hiërarchische samenleving.[3]

Nederland was haast letterlijk op te delen aan de hand van het hoofddeksel dat iemand droeg. Niet alleen de stand die iemand in de maatschappij had, maar ook het daadwerkelijke beroep was gemakkelijk aan de hand van de pet af te lezen. Ieder beroep had zo zijn eigen materialen, insignes en kleuren. In deze periode is er ook al een aparte pet voor het beroep van schipper te vinden.[4]

Afbeelding 3: C. Roberts, Voor het dagelijksch brood, prent, 1882-1905, (collectie Rijksmuseum).

Afbeelding 4: Fa. Vero, vh van Veen, Pet van donkerblauw laken, schipperspet, 1914, (collectie Museum Rotterdam).

De herkomst van de schipperspet

De schipperspet is hoogstwaarschijnlijk afgeleid van de pet die door militairen gedragen werd/wordt. Deze is op zijn beurt hoogstwaarschijnlijk afgeleid van de pet gedragen door arbeiders in de negentiende eeuw.[5] De schipperspet is te herkennen aan zijn gladde of doffe klep met gevlochten koord, vaak afgezet met zilveren of gouden knopen met daarop een anker. De schipperspet is doorgaans donkerblauw of marineblauw van kleur en gemaakt van wol. Daarnaast is de zogenaamde leren zweetband kenmerkend. Hierdoor blijft de pet goed op het hoofd zitten bij zwaar weer op zee.

En het zijn precies deze praktische eigenschappen die de schipperspet aantrekkelijk maakt voor militairen. Het militaire uniform is rond de zeventiende eeuw in Frankrijk ontwikkeld. Bevelhebbers hadden ontdekt dat de beste manier om mannen te stimuleren om hun leven te wagen was door loyaliteit en eenheid te creëren.[6]

Deze uniformen waren niet altijd even praktisch ingesteld. Hoe hoger de functie, hoe rijker versiersel het uniform kreeg.[7] Het is niet geheel duidelijk of de schipperspet bij voorbaat van koord en zilveren of gouden knopen was voorzien, of dat dit naderhand is toegevoegd. We hebben dan ook te maken met een vicieuze cirkel: de schipperspet is afgeleid van de militaire pet, die op zijn beurt gebaseerd is op de arbeiderspet, waaronder dus ook de schipperspet valt.

Afbeelding 5: J. Hoynck van Paperdracht, Koninklijke Nederlandsche Marine 1897, prent, 1900, (collectie Nationaal Militair Museum).

De petten en andere hoofddseksels gedragen door de krijgsmacht zijn, net zoals bij de arbeiderspetten, onderscheidend door het gebruik van verschillende materialen, insignes en kleuren. De vormgeving van het uniform (of in ieder geval petten) gedragen door arbeiders kan geïnspireerd zijn op de uniformen en de achterliggende ideologie van de krijgsmacht, maar is natuurlijk ook al voor de zeventiende eeuw terug te vinden in de vorm van gilden.

Elk beroep had een eigen gilde, met daarbij een eigen patroonheilige die vaak terug te zien is bij specifieke uitingen van het beroep, zoals de kleding die gedragen werd.[8] Daarnaast had elk beroepsuniform natuurlijk bepaalde praktische eisen voor het uitoefenen van zijn functie. Hierdoor is de bakker bijvoorbeeld te onderscheiden van de slager of de schipper. Echter het is opvallend dat wanneer ambachtslieden in de veertiende en vijftiende eeuw rijker worden en zich hetzelfde willen gaan kleden als de adel, hier een stokje voor wordt gestoken. Er kwamen kledingvoorschriften die zowel beroepsgebonden als maatschappelijk gebonden waren.[9] In 1571 werd er in Engeland zelfs door de wet bepaald dat leerling ambachtslieden alleen maar platte petten mochten dragen als bewijs voor hun lage status in de samenleving.[10]

Afbeelding 6: Gezicht op een strand met badkoetsen (vermoedelijk) te Groot-Brittannië, foto, 1910-1925, (collectie Rijksmuseum).

De herkomst van de schipperspet is dus niet helemaal duidelijk. Maar wat in ieder geval wel duidelijk is, is dat aan het eind van de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw de schipperspet gedragen werd door zowel arbeiders, militairen als  toeristen en vakantiegangers. In de loop van de negentiende eeuw krijgen mensen steeds meer vrije tijd. Deze vrije tijd heeft niet alleen als gevolg dat meer mensen activiteiten gaan ondernemen, maar dat voor deze activiteiten geschikte kleding moet worden gevonden. Zo wordt de wollen trui, net zoals de schipperspet, geleend van de mariniers en beroepsvissers door sportievelingen vanwege de comfortabele kwaliteiten ervan.[11] Daarnaast was de invloed van Edward VII in deze periode groot. In zijn rol als Prins van Wales maakt hij de vrijetijds-schipperslook populair.[12] De liefde voor deze outfit wordt doorgegeven in de bloedlijn. Zo neemt George V het stokje van hem over en wordt hij zelfs bestempeld als Sailor King.[13]

Afbeelding 7: Tsaar Nicolaas II (links) en Britse monarch George V (rechts).

De schipperspet als pop cult

De schipperspet wordt pas een écht mode item wanneer Marlon Brando een leren variant draagt in de film The Wild One (1953). Deze film zet de toon voor het rebellerende karakter dat de jaren vijftig kenmerkt.[14] Deze toon wordt doorgezet in de jaren zestig, waarbij John Lennon de fakkel, of beter gezegd de pet, overneemt. Alhoewel Lennons ronde bril uiteindelijk iconisch is geworden, was hij een fervent hoeden- en pettendrager. Met behulp van Bob Dylan wordt de schipperspet (het liefst van ripfluweel) een symbool voor folk-muziek en de daarbij behorende protestliederen.[15]

Afbeelding 8: Bob Dylan in New York City, 1962. Fotograaf: Ted Russell.

De schipperspet nu

Opvallend is dat vroeger de pet exclusief bestemd was voor het hoofd van de man. Tegenwoordig zijn het echter vooral hippe jonge meiden die over straat gaan met een schipperspet op. Dit kan te maken hebben met de verschuiving van het ontwikkelingsproces van hoeden. Door de eeuwen heen leidt het ontwerp van de mannenhoed de ontwikkeling van de vrouwenhoed. Maar dit is geleidelijk verschoven waardoor juist de vrouwenhoed het paradepaardje van de hoedenzaak is geworden.[16] Daarnaast is aan het begin van de vorige eeuw langzamerhand de mannengarderobe steeds meer komen te hangen in de kast van de vrouw. Lees hier meer over in de blogposts:

• Damesmode geïnspireerd op herenmode: https://www.modemuze.nl/blog/damesmode-ge%C3%AFnspireerd-op-herenmode
• Wie heeft de broek aan: https://www.modemuze.nl/blog/wie-heeft-de-broek-aan

Afbeelding 9: Lizzie van der Ligt met schipperspet, 2016. Bron: Fashionista.

De schipperspet is van een onderscheidend, praktisch hoofddeksel omgetoverd tot een rebellerend en protesterend icoon. De masculine en ordelijke ondertoon is verschoven naar een meer vrouwelijke of fluïde uiting van mode. De rigide en ordelijke connotaties van de krijgsmacht is vervangen voor een hedendaagse nonchalance. De schipperspet is een geliefd item onder de vele modebloggers die hiermee wellicht een eigen uniform en regime creëren. Maar dan wellicht eentje gebaseerd op de vrijheid blijheid die aansluit op de protestliederen uit de jaren zestig in plaats van de onderscheidende macht waarmee arbeiders uit de negentiende eeuw te maken hadden. De schipperspet sluit in deze zin mooi aan op de strijdlustigheid van een nieuwe generatie die via bloggen de traditionele media op de proef stelt. Maar hierin moet ook rekening worden gehouden met de esthetische kwaliteiten van een schipperspet, voortbordurend op de nonchalance en je ne sais quoi die strandgangers aan het begin van de vorige eeuw al beleefden.