Mysterieus motief: sits en de West-Indische Compagnie
De voorbereidingen voor de tentoonstelling ‘Sits: katoen in bloei’ in het Fries Museum zijn in volle gang. Eén van de bijzondere stukken die te zien zal zijn is de zogenaamde ‘West-Indische Compagnie-rok’. Deze naam kreeg de rok, omdat de rok bedrukt is met de initialen ‘GWC’ – de afkorting van de Geoctrooieerde West-Indische Compagnie (of WIC). Voor de publicatie die bij de tentoonstelling verschijnt kreeg ik de mogelijkheid om deze rok nader onder de loep te nemen.
Culturele kruisbestuiving
Sophie Hale schreef al eerder voor Modemuze een blog over de oorsprong en het gebruik van sits. Daarin benadrukt zij de wederzijdse beïnvloeding die plaatsvindt tussen Europa en India, die met name tot uiting komt in de patronen op de stoffen. De bijzondere WIC-rok illustreert deze culturele kruisbestuiving.
Sits, wat is dat eigenlijk?
Sits is de benaming voor de van oorsprong handbeschilderde, met natuurlijke kleurstoffen geverfde katoenen stoffen afkomstig uit India. Aanvankelijk wordt de stof gebruikt door Europese koopvaarders als ruilmiddel in Azië, om bijvoorbeeld specerijen te verkrijgen. In de loop van de zeventiende eeuw komen de sitsen stoffen echter ook (met mondjesmaat) als retourvracht mee naar Europa. Vanaf circa 1670 trekt de markt aan en stijgt de invoer van de VOC naar Nederland in een hoog tempo.
In de achttiende eeuw raakt sits in Europa pas écht in de mode. Het exotische textiel is soepel, veelkleurig, was- en kleurecht en bovendien betaalbaar, voordelen ten opzichte van de stoffen die tot dan toe voorhanden zijn, zoals wol, linnen en dure zijde. Ook in de Friese streekdracht wint de stof aan populariteit. De eerste vermelding van een sitsen ‘wentke’ (lange vrouwenjas) in Hindeloopen vinden we in een inventaris uit 1754.
Katoendruk uit Nederland
De grove kwaliteit van het katoen en de bedrukking laat zien dat de WIC-rok van het Fries Museum niet in India maar in Nederland is bedrukt, voor de Nederlandse markt, in het laatste kwart van de achttiende eeuw. In deze tijd begint de Europese katoendruk de sitshandel uit India te verdringen. Als reactie op de import uit India worden er vanaf circa 1675 al katoendrukkerijen opgericht in Europa, om aan de groeiende vraag bij het publiek te voldoen. In de Europese drukkerijen worden de stoffen niet met de hand beschilderd, maar met drukblokken bedrukt. Zowel de originele Indiase sitsen als de Europese bedrukte navolgers worden aangeduid met de term ‘sits’.
Voor de invoer van onbeschilderd katoen blijven de Europeanen echter wel afhankelijk van India. Daar komt met de uitvinding van de Spinning Jenny (‘Jenny’ is dialect voor ‘engine’) in 1764 in Groot-Brittannië verandering in. Vanaf dat moment wordt het ook mogelijk om in Europa hoogwaardig katoen te spinnen. In de jaren die volgen komen in Engeland en Frankrijk grote industrieën op gang, die uiteindelijk de import overbodig maakt. Nederland blijft gebruik maken van katoen uit India. Deze stof is echter grover van kwaliteit, omdat de Indiërs het hoogwaardige katoen voor eigen gebruik houden.
Eigenlijk wel ironisch: het katoen voor deze rok werd meegenomen door de Verenigde Oost-Indische Compagnie uit India. Vervolgens werd in Nederland de vlag van de West-Indische Compagnie op de stof gedrukt. Een complexe samenkomst van verschillende culturen en continenten.
Oost meets West
Op het eerste gezicht is de WIC-rok een gewone sitsen rok, bedrukt met bloemenranken en ogenschijnlijk Aziatische motieven. Kijken we beter, dan zien we op het randdessin een opmerkelijk tafereel. Grote handelsschepen met gebolde zeilen varen langs kleine eilandjes met Aziatische huisjes en palmbomen in een grote oceaan. De voorstelling vindt plaats bij ondergaande (of opgaande) zon. In de lucht vliegen grote paradijsvogels.
Onze verbeelding neemt ons onmiddellijk mee op de reis met de VOC naar het verre Oosten. Kijken we verder, dan zien we de initialen van de WIC op de vlaggen van de schepen gedrukt. De WIC voer echter op West-Afrika, Noord- en Zuid-Amerika, niet op Azië. De schepen zijn bemand door mannetjes met rode baarden en zwarte hoedjes. Op de achtersteven staat groot de naam ‘Curaçao’. Duiken we in de archieven van de WIC, dan vinden we echter geen schip met deze naam. Opeens valt het op dat tussen de schepen donkere mannetjes op kleine vissersbootjes varen. Is Curaçao mogelijk de bestemming van de schepen? Deze vraag wordt beantwoord in de publicatie ‘Sits, katoen in bloei’.
Herkomst: onbekend
De samenkomst van verschillende Europese en Aziatische motieven maakt me nieuwsgierig: voor wie zou deze rok zijn gemaakt? Wie heeft deze rok gedragen? Helaas weten we te weinig van de herkomst om die vraag te kunnen beantwoorden. Het stuk is afkomstig uit de collectie van Nanne Ottema, uit wiens verzameling veel van de sitsen van het Fries Museum komen. We weten niet precies waar en wanneer Ottema de rok heeft aangekocht. Daardoor blijven er veel vragen rondom de mysterieuze WIC-rok tot op heden onbeantwoord en laat het object nog veel aan de verbeelding van de kijker over.
Gebruikte literatuur:
- G. Arnolli en S. Wille Engelsma, Sits exotisch textiel in Friesland, 2 delen, Zwolle, 1990
- G. Arnolli, Sits: katoen in bloei, Zwolle, 2016
- R. Crill, Chintz: Indian Textiles for the West, V&A Publishing, London, 2008
- E. Hartkamp-Jonxis (red.), Sits: Oost-West relaties in textiel, Zwolle 1987
- E. Hartkamp-Jonxis, ‘Katoendrukkerijen in de Noordelijke Nederlanden 1678 – 1820’ in: Katoendruk in Nederland, Helmond – Tilburg, 1989.
Julia Dijkstra werkt als junior conservator Mode & Textiel mee aan de voorbereidingen van de tentoonstelling ‘Sits: katoen in bloei’, die van 11 maart tot en met 10 september te zien is in het Fries Museum in Leeuwarden. Dit blog is geschreven door Julia Dijkstra, met veel dank aan Gieneke Arnolli.
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie