Wat kleren ons vertellen: de jas van de opperjagermeester

Elk object in de kostuumcollectie van Paleis Het Loo heeft een verhaal. Soms kom je hier alleen maar achter door het kledingstuk letterlijk binnenstebuiten te keren.

Wat kleren ons vertellen

Tijdens de Modemuze Academy in de Openbare Bibliotheek in Amsterdam gaf Bianca du Mortier, kostuumconservator van het Rijksmuseum, een lezing met de titel ‘Wat kleren ons vertellen’. Ze gaf in haar lezing tips voor kostuumonderzoek, maar ook voorbeelden van het belang om vooral goed naar het object zelf te kijken. Wat vertelt het kledingstuk ons, wat is er aan informatie te vinden door gewoon goed te kijken en te deduceren; van binnen en van buiten? Wat je aan een kledingstuk ziet, roept vaak vragen op; en de zoektocht naar de antwoorden kunnen weer nieuwe vragen oproepen. En, zoals Bianca in de lezing zei, voor je het weet wordt zo’n zoektocht een speurtocht met de conservator in de rol van een detective.

Achterkant gala rokjas van een opperjagermeester, collectie Paleis Het Loo. Foto: Niels Coppes.

Het lijkt mij leuk om jullie mee te nemen op zo’n speurtocht naar een kledingstuk uit het textieldepot van Paleis Het Loo. Het gaat om een gala rokjas van een opperjagermeester, die zowel onder koning Willem III als onder koningin Wilhelmina diende. Een opperjagermeester is de persoon die leiding gaf aan de jagermeesters die belast werden met het jagen op de diverse koninklijke jachtterreinen in de provincies.

Opperjagermeester

De opperjagermeester was lid van de hofhouding en ook grootofficier. Bij gala aangelegenheden aan het hof droeg hij een prachtig kostuum, waarvan wij ons alleen op de jas concentreren. Dat hij grootofficier was, is af te lezen aan de negen geborduurde takken die zijn borst sieren. In tegenstelling tot de donkerblauwe kostuums van andere leden van de hofhouding is dit kostuum gemaakt van donkergroen laken. Het laken is zo dicht geweven dat het niet nodig was om de stof om te zomen om rafelen tegen te gaan.

De bandelier, de nestel en de epauletten blinken nog helemaal. Foto: Niels Coppes.

De bandelier, de nestel en de epauletten op de schouders zijn onderdeel van het gala kostuum. In tegenstelling tot de borduursels schitteren deze nog in volle glorie, omdat ze in speciaal gemaakte blikken trommels in het depot worden bewaard. Dit voorkomt dat het zilver zwart kleurt door de blootstelling aan lucht. Als het zilverborduursel op een kostuum eenmaal zwart is, kan het niet meer worden gepoetst. Bij dit kostuum is dat helaas wel geprobeerd, waarvan vele vlekken nog als stille getuigen zijn overgebleven.

Onder het zilverborduursel zitten vele poetsvlekken. Foto: Niels Coppes.

Verborgen verhaal

Maar in dit verhaal gaat het niet om wat meteen in één opslag zichtbaar is, maar juist om alle verwijzingen naar de functionaliteit van het object en naar de identiteit van object en drager, die achter alle schone schijn verborgen gaan.

De slipzak. Maar of het makkelijk is om bij je zakdoek te komen weet ik niet. Foto: Niels Coppes.

De twee borstzakken. Maar best moeilijk te bereiken met al die accessoires om en met negen haken en ogen die eerst open moeten. Foto: Niels Coppes.

Wij kijken van binnen naar buiten. Bij oude kostuums kan er veel informatie schuil gaan in de zakken. Die zakken kunnen op meerdere plaatsen zitten. Bij deze jas treffen wij zakken aan in de slippen - daar kun je eventueel een zakdoek in kwijt - en op de borst een zakje links bij de sluiting, met daarboven een kleiner zakje. Alle zakken hebben een verticale opening. De functie van dat kleine zakje laat zich raden. Er zou bijvoorbeeld een zakhorloge in passen, maar de voorsluiting met lange haken en ogen maak je niet zomaar even open om te kijken hoe laat het is. De zilveren knopen met de gekroonde ‘W’ die voorop de jas pronken, hebben namelijk geen functie. Zij zijn decoratief, maar ook informatiedragers. Op de onderkant staat namelijk de naam van de maker van de knopen gegraveerd: ‘P.Mansvelt/’s Hage’. Zijn naam komt op bijna alle hof livreien voor.

Onderkant zilveren knopen (moeilijk te fotograferen). Foto: Niels Coppes.

Etiket

De gekroonde ‘W’ op de knopen toont dat de opperjagermeester diende onder koning Willem of onder koningin Wilhelmina. Het probleem is dat er variaties in de W-knopen bestaan en dat niet altijd duidelijk is bij welke vorst deze horen. Maar bij deze jas wordt dat probleem opgelost door de informatie op het etiket dat in de grootste borstzak verstopt zit. Daar staat met pen de datum ‘14/11/84’ geschreven, wat aantoont dat de opperjagermeester diende onder koning Willem III (1849-1890). Pas uit literatuuronderzoek werd duidelijk dat hij tot zijn dood in 1907 opperjagermeester bleef onder koningin Wilhelmina; met zijn overlijden stierf ook zijn functie uit.

Het etiket dat de naam van de maker, drager en de datering prijs geeft. Foto: Niels Coppes.

Het etiket geeft ook de identiteit van de hofkleermaker prijs. Zijn naam staat in rood geborduurd op het witte etiket: 'M.S. DE JONG/TAILLEUR van Z.M. DEN KONING/ARNHEM'.

Baron

Gelukkig staat ook de naam van de opperjagermeester op het etiket in pen geschreven: ‘Werner Baron v. Pallandt’, en zijn klantnummer: 2285. Aanvullend onderzoek toont aan dat het om Jan Werner baron van Pallandt van Oud Beijerland (1835-1907) gaat.

J.W. baron van Pallandt van Oud-Beijerland (1835-1907). Pastel H. Siebert, 1857.

Dat baron van Pallandt een kamerheersleutel heeft gedragen, zien wij aan de lusjes links achterop. Normaal gesproken zitten deze lusjes hoger, maar omdat de opperjagermeester ook een riem droeg waaraan zijn zilveren degen hing, zitten ze hier lager.

De lusjes voor de kamerheersleutel die normaal hoger zitten. Foto: Niels Coppes.

De sleutel steekt met de pen door de lusjes. Foto: Niels Coppes.

Om te voorkomen dat de riem naar beneden kon zakken, werd deze vastgemaakt aan een lusje in de taille. Uit aanvullend onderzoek blijkt dat Van Pallandt in 1881 inderdaad werd benoemd tot kamerheer in buitengewone dienst.

Het lusje voor de riem. Foto: Niels Coppes.

De status van de drager komt niet alleen naar voren door de kleding die hij draagt, maar ook door de manier waarop hij deze draagt. De voering van de jas is gevuld met katoenen watten om de jas letterlijk meer body en de drager een goed postuur te geven. Dit betekende echter wel dat wanneer dit kostuum in de zomer werd gedragen de drager het dan behoorlijk warm kon krijgen.

De jas is waarschijnlijk bij het verhuurbedrijf gerestaureerd, maar de watten steken er nog uit. Foto: Niels Coppes.

De status van de drager wordt ook bevestigd door het vele borduurwerk met zilveren draad rond een kern van witte zijde. Het borduurwerk is handwerk en was zeer kostbaar. Zo kostbaar dat bepaalde hof kostuums van de ene drager op de andere werd doorgegeven om kosten te besparen.

Mari ten Kate, De inhuldiging van koningin Wilhelmina, 1898. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag.

Groot tenue

Dit galakostuum of groot tenue werd gedragen bij ceremoniële gelegenheden aan het hof zoals een koninklijk huwelijk of een inhuldiging. Op een schilderij van de inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898 van Mari ten Kate staat Van Pallandt tussen Wilhelmina en Emma in volle glorie afgebeeld in deze jas, aangevuld met alle accessoires, een rijbroek en hoge laarzen. Omdat wij het schilderij kunnen vergelijken met de echte jas zien wij dat de schilder de nestel niet goed heeft afgebeeld. Die hoort namelijk deels onder de rechterarm door te lopen en wordt bevestigd aan een knoop op de rechterschouder en voor aan de borst met een lusje aan een zwarte knoop.

De lus van de nestel sluit om de knoop. Foto: Niels Coppes.

En op de borst gaat de pen van de nestel in het gleufje. Foto: Niels Coppes.

En de lus van de nestel gaat om de knoop. Foto: Niels Coppes.

Misschien vragen jullie je af hoe de epauletten vastzitten? De zilveren epauletten hebben een lange pin die in het stoffen tunneltje op de schouder wordt gestoken. De geborduurde passant die dwars over de schouder bevestigd is, zorgt ervoor dat de epaulet niet kan schuiven. De rechterpassant heeft een tussenzetsel om hem hoger te maken.

De geborduurde passant houdt de epaulet op zijn plaats. Foto: Niels Coppes.

De pen van de epaulet gaat in het gleufje. Foto: Niels Coppes.

Alles zit mooi op zijn plaats dank zij alle lusjes, knopen en gleufjes. Foto: Niels Coppes.

Dit is gedaan om het mogelijk te maken dat de brede bandelier of riem er goed onder door kan. Ook de bandelier zelf heeft een inkeping omdat hij anders op dit punt te breed zou zijn.

De versmalling is nodig omdat de bandelier anders niet onder de epaulet door kan. Foto: Niels Coppes.

Van binnen naar buiten

En zo zijn we ongemerkt van de binnenkant naar de buitenkant gegaan. Daar bevinden zich stilletjes, tussen alle schitterende borduursels door, allerlei lusjes. Die op de linkerborst zijn bestemd voor de bevestiging van meerdere onderscheidingen en bijbehorende sterren, waarvan er een op het schilderij zichtbaar is. Alles wat het kostuum ons kan vertellen, gaat over functionaliteit en uiterlijke schijn.

Linkerborst. Foto: Niels Coppes.

Hoewel het kostuum in volle glorie door de opperjagermeester is gedragen tegen een koninklijk decor van ceremoniële hofgelegenheden, heeft het later een tweede leven gekregen, dat we helaas niet kunnen achterhalen. De binnenkant van de mouw had namelijk nog een laatste verassing in petto: een nummer en een stempel van het kledingverhuurbedrijf 'Utrechtsch Costuummagazijn' waarvan de firmanaam moeilijk leesbaar is. Wie weet herkent een van de latere huurders dit kostuum en komen wij alsnog te weten hoe, wanneer, waar en door wie het opnieuw is gedragen.

Helaas moeilijk leesbaar: stempel van het kledingverhuurbedrijf ‘Utrechtsch Costuummagazijn’. Foto: Niels Coppes.