Goudborduren: Een rijke geschiedenis deel I

Eén van de meest indrukwekkende borduur technieken is goudborduren oftewel Goldwork embroidery. Als ik al een kleine sample deel op social media kan het rekenen op vele likes en enthousiast commentaar.

Goudborduren is één van mijn favoriete technieken: het verwerken van metalen draden in een borduurontwerp is fascinerend en als het licht erop valt geeft dat de mooiste effecten wat geen ander borduurtechniek heeft. Goud is altijd een symbool geweest van rijkdom, welvaart en status. Het borduurwerk waarbij vroeger echt goud- en zilverdraad werd verwerkt, was zeer kostbaar en was dan ook voorbehouden aan de allerrijksten.

Hoewel goudborduren door de glans en glitter van de materialen een grote aantrekkingskracht heeft weten veel mensen niet zo goed wat goudborduren eigenlijk is en hoe het wordt verwerkt. Wordt de techniek eigenlijk nu nog toegepast? In deze miniserie geef ik antwoord op deze vragen. Deel I gaat over de rijke geschiedenis en verschillende technieken van deze intrigerende borduurvorm.

Afb. 1: Queen Elisabeth I

Maar eerst de definitie:

Goudborduren is het werken met en verwerken van metaaldraad. Deze draden zijn metalen filamenten gewikkeld om een zijden of synthetische kern. Doordat je met zwaardere materialen werkt, bevestig je deze meestal op de stof in plaats van dat je door de stof heen steekt zoals met gewoon borduurzijde of garens. In het Engels wordt de techniek daarom wel ‘surface embroidery’ genoemd.

Door de geschiedenis heen is goudborduren op verschillende manieren verwerkt. Het kan onder andere worden gebruikt bij borduren en appliqueren. Hiervoor werden patronen ontwikkeld speciaal gemaakt voor het werken met gouddraad. Deze ontwerpen worden geborduurd met goud- en zilverdraad en afgewisseld met borduurzijde en edelstenen. Deze mix van materialen geeft een extra dimensie, glans en spanning aan het werk.

Nu is de term goudborduren eigenlijk een misleidende term omdat je a) tegenwoordig dus niet met 100 % goud werkt en b) omdat de materialen in vele kleuren verkrijgbaar zijn terwijl het toch goudborduren blijft heten.

Hoe en waar is de techniek ontstaan?

Hiervoor gaan we zo’n 2000 jaar terug in de tijd. De precieze datum is helaas niet meer terug te herleiden maar we weten wel dat de eerste stukken met goudborduursel zijn gevonden in China. Vanuit daar is de techniek verder verspreid onder andere via de zijderoute. Via Noord-Afrika, Spanje en Italië werd goudborduren ook toegepast in Europa, Groot-Brittannië, Scandinavië en Noord-Amerika.

Door de tijden heen zijn er verschillende toepassingen en stijlen binnen het goudborduren ontstaan. Ik zal een paar noemen:

Opus Anglicanum: ook wel English work genoemd, is een stijl die veelvuldig werd toegepast op kleding, banieren of altaarstukken binnen de Engelse kerk. Goud en zilverdraad werd daarbij verwerkt op een rijke fluwelen of linnen ondergrond.  Deze vorm van goudborduren bereikte in Engeland zijn productie piek in de middeleeuwen tussen 1350 en 1450 en werd daarna nog steeds op grote schaal in Europa toegepast op de kleding en interieurs van royalty, adel en later op militaire uniformen en badges.

Underside couching: hierbij wordt het gouddraad niet op de goede kant van de stof bevestigd maar juist aan de verkeerde kant. Het kostbare borduurwerk werd hierdoor iets beter beschermd door de frictie van het dragen.  Deze techniek werd veel binnen de Opus Anglicanum stijl toegepast.

Afb. 2: Chasuble Opus Anglicanum

Or nué: door gouddraad dicht op elkaar te bevestigen, met verschillende kleuren garen en steekbreedtes, ontstaat er een afbeelding. Vaak werd er met deze techniek kleding van een heilige weergegeven op geborduurde werken van de kerk. Deze manier van goudborduren was erg populair in Frankrijk, België en Nederland en wordt soms zelfs de Nederlandse techniek (Lazuurwerk) genoemd.

Afb.3: Or Nue techniek

Goudborduren op uniformen: bijvoorbeeld op militaire uniformen waarbij het mooiste goudborduurwerk alleen werd gebruikt voor de uniformen waarvan de drager een hoge rang had binnen het leger. Kragen, mouwen en epauletten waren rijkelijk voorzien van goudkleurig koord -en metaaldraad in de mooiste patronen. Je kunt je voorstellen hoe zwaar al dat materiaal moet zijn geweest voor de drager.

Tegenwoordig worden uniformen nog steeds voorzien van goudborduurwerk maar heeft het meer een ceremoniële functie en zijn de materialen gelukkig een stuk minder zwaar. In Engeland wordt dit werk onder meer gedaan door Hand and Lock die ook voor modehuizen en royalty borduurwerk maakt.

Tot zover deze introductie tot het goudborduren. Deel II zal gaan over welke materialen er zoal gebruikt worden voor het goudborduren en hoe deze worden verwerkt op de stof.

Afb. 4: Uniform met goldwork

Bronnen:

Website Textile Research Centre Leiden (trc-leiden.nl)

Hoofdafbeelding: Detail modern goudborduurwerk D. Balfoort

Afb. 1: Elizabeth I wears a black work chemise and partlet and a gown embroidered with gold thread and studded with pearls. The Phoenix Portrait by Nicholas Hilliard, c. 1575–76/ Tate modern

Afb. 2: Chasuble Opus Anglicanum The Chichester Constable Chasuble ca. 1335-45. 2016. Afbeelding copyright The Metropolitan Museum of Art

Afb. 3: Collectie Rijksmuseum Amsterdam, Fragment van een aurifries, met borduurwerk van gouddraad en zijde, anoniem, ca. 1550

Afb. 4: Jacket c 1880 Bosnia, Silk velvet, embroidered with metal thread, trimmed with silk chiffon, and lined with silk damask collection Victoria and Albert museum Londen