Oranje boven! Een geliefde en omstreden kleur

Oranje was in het verleden een zeer omstreden kleur. Het is de kleur van het huis Oranje, en juist daardoor heeft het een politieke betekenis in Nederland.

Patriotten en orangisten

In de jaren 80 van de 18^e eeuw bijvoorbeeld, toen de patriotten zich afzetten tegen de gevestigde orde. Zij waren klaar met de macht die de stadhouder prins Willem V van Oranje had en kwamen in opstand. De aanhangers van Willem V, de orangisten, droegen massaal oranje om hun steun aan de prins te tonen. Patriotten meden de kleur juist. Sterker nog, op 16 juni 1784 vaardigde de (patriottistische) Staten een verbod uit op het dragen van de kleur oranje. Dit verbod ging nog verder, niet alleen het dragen van oranjelinten was verboden, ook het zingen van oranje liedjes en het roepen van oranje boven, ‘des noods op poene van met den Dood’.

Afb. 1: Lint met tekst Vivat Oranje, ca. 1780-1790, collectie Kunstmuseum Den Haag

Revolutie

Het verbod op het dragen van oranje werd door Willem V in 1787 beantwoord met het verplicht maken van het dragen van de kleur oranje, wat de orangisten dan ook al massaal deden. Uiteindelijk werd een compromis gesloten, het dragen van iets oranjes werd niet verplicht, maar men mocht ook niet aangevallen worden als men dat wel deed. De patriotten werden in september 1787 verjaagd. Velen van hen trokken naar Frankrijk, waar in 1789 een revolutie uitbrak die meer ‘succes’ had dan die van de patriotten.

Afb. 2: Onrust bij de Kattenburgerbrug tussen patriotten en orangisten, 1787, Atlas van Stolk, Rotterdam

Liberté, égalité, fraternité

Begin jaren 1790, tijdens de coalitieoorlogen, werd oranje - in de vorm van kokardes - weer een teken van alle Nederlanders. De oranje kokardes werden uiteindelijk met de inval van de Fransen in 1795 weer verboden, en vervangen door de Franse driekleur. De Franse driekleur heeft natuurlijk dezelfde kleuren als de Nederlandse vlag, die oorspronkelijk overigens oranje-wit-blauw van kleur was. Rood-wit-blauwe linten werden door de Fransen uitgedeeld, maar ook door veel Nederlanders, die de Fransen met open armen ontvingen.

Afb. 3: Frans lint, maar kan ook goed in Nederland gemaakt/gebruikt zijn, de tricolore werd hier namelijk overgenomen, ca. 1790-1800, collectie Kunstmuseum Den Haag

Afb. 4: De Fransman wordt door de Nederlandse maagd bedankt. Op de voorgrond een keeshond als verbeelding van de patriotten. Op de achtergrond de stadhouder die naar Engeland vertrekt, 1795, Atlas van Stolk, Rotterdam

De frygische muts

De oranje japon (ca. 1790-1800) die te zien is in de tentoonstelling Mode in Kleur in Kunstmuseum Den Haag is opvallend van kleur, al zal de jurk oorspronkelijk meer rood van kleur zijn geweest. Het ceintuurlint herdenkt een verdrag tussen Frankrijk en Nederland getekend op 10 november 1785. Met dit verdrag beloofde Frankrijk Nederland te beschermen. Dit is op meerdere manieren symbolisch op het lint te zien, bijvoorbeeld door de Franse haan die de Nederlandse leeuw beschermd. Frankrijk was dus een bondgenoot van Nederland, daarom ook dat veel Nederlandse patriotten in 1787 daar heen trokken. Op het hoofd van de pop wordt een Franse revolutionaire muts getoond met het opschrift vive les jacobins. Dergelijke mutsen werden door de revolutionairen gedragen om zich duidelijk te onderscheiden. De zeer revolutionaire jakobijnen vielen in 1794, de muts is dus gedragen in het begin van de revolutie.

De oranje japon is op zichzelf ook al interessant en zal ik in een volgende blog verder toelichten.

Afb. 5: Dit lint (ca. 1785-1800) is een herdenkingslint van het verdrag dat op 10 november 1785 werd getekend tussen de Republiek en Frankrijk, collectie Kunstmuseum Den Haag

Afb. 6: Frygische muts, ca. 1790-1794, collectie Kunstmuseum Den Haag

Tweede Wereldoorlog

Oranje was niet alleen in de 18^e eeuw een omstreden kleur. Ook in de Tweede Wereldoorlog werd de kleur door de bezetter verboden. In het verzet werd de kleur oranje omarmd, en er werden in het geheim dan ook veel oranje accessoires gedragen.

Afb. 7: Zaaloverzicht Mode in Kleur, foto Alice de Groot

De tentoonstelling Mode in Kleur is nog tot en met 28 februari 2021 te zien in het Kunstmuseum Den Haag.

Verder lezen

• Aileen Ribeiro, Fashion in the French Revolution (1987)
• Arie Wilschut, Goejanverwellesluis: de strijd tussen de patriotten en de prinsgezinden, 1780-1787 (2000)
• Alexander Maxwell, Patriots against fashion, Clothing and Nationalism in Europe’s Age of Revolutions (2014)
• C.H.E. de Wit, De Nederlandse revolutie van de achttiende eeuw 1780-1787 (1974)
• Tirza Westland, ‘Kleren maken de man. Nationaal kostuum tijdens de Franse Revolutie, 1789-1799’, in Codex Historiae (2018)

Hoofdafbeelding: Alice de Groot