Batik Belanda

Batik Belanda (Nederlandse Batik) is de westerse tegenhanger van de traditionele Indonesische batik. Museum Nusantara in Delft sloot in 2013 haar deuren. Ik stelde vlak daarvoor, samen met de conservator een tentoonstelling samen, niet wetende dat het de allerlaatste zou zijn op die plek. De tentoonstelling stond in het teken van Batik Belanda.

Door mij te verdiepen in deze batikstijl ontstond een beeld van Nederlandse en Indische vrouwen in Nederlands-Indië in de 19^de eeuw en begin 20^ste eeuw. Dit beeld zal ik de komende tijd in drie blogs schetsen.

Westerse dames in “de Oost”

Het zijn voornamelijk mannen die tot aan de 19^de eeuw naar Nederlands-Indië afreizen. Zij hebben een opleiding tot bestuursambtenaar in Nederland afgerond en worden in de archipel gestationeerd. De reis naar “de Oost” duurt zes tot negen maanden. De lange reis was niet zonder gevaar, waardoor maar weinig vrouwen gingen. Dit verandert met de opening van het Suezkanaal in 1869. De reis naar Nederlands-Indië duurt vanaf dat moment nog slechts vier tot zes weken en steeds meer vrouwen (met kinderen) reizen vanuit Nederland naar de kolonie. De Nederlandse populatie in Nederlands-Indië verdubbelt binnen een paar jaar na de opening van het kanaal.[i]

Afb. 1 Vrouwen in westerse kleding in de Oost. Voormalige collectie Museum Nusantara.

Warme rokken, strakke tailles

In het westen is het in die tijd voor vrouwen mode om de taille strak in te snoeren en een zware hoepelrok te dragen. Deze mode blijkt al snel niet geschikt voor het klimaat in Nederlands-Indië en vrouwen leren zich te kleden als Indonesische vrouwen; in sarong en kabaja (blouse). In huis raakt het dragen van de sarong kabaja ingeburgerd en zelfs voor mannen is het normaal om zich thuis om te kleden in een sarong met een overhemd (zie afb 3).

Sarong en Kabaja

Een sarong is een stuk katoen van ongeveer 2,15 bij 1,05 meter dat met verschillende kleuren verf gedecoreerd is met motieven. Nadat de sarong op de markt of bij een batikatelier is gekocht, wordt deze met de uiteinden aan elkaar genaaid tot een kokerrok. Deze rok kan op verschillende manieren worden gedragen, afhankelijk van de manier waarop de stof wordt gevouwen en welk deel van het motief de drager voorop wil dragen. De sarong wordt gedragen met witte kanten blouse; de kabaja.

Afb. 2

Afb. 3 Nederlandse vrouw in sarong kabaja. Voormalige collectie Museum Nusantara

Thuis of formeel gekleed

Ondanks dat de sarong kabaja kledingstukken zijn die veel comfortabeler zijn om in het warme klimaat te dragen, tonen de Nederlandse en Indische dames sarong kabaja niet altijd in het openbaar. Op formele aangelegenheden verkiezen ze toch nog de westerse lange rokken met ingesnoerde tailles en later ook lange wijde rokken.

Het gebruik van de kain panjang, een wikkelrok die op formele gelegenheden wordt gedragen door de oorspronkelijke inwoners van Nederlands-Indie wordt nauwelijks overgenomen. De kain panjang is een doek die lijkt op een sarong, maar met andere afmetingen. Een kain panjang is ongeveer 2,50 bij 1,20 meter en wordt niet aan elkaar genaaid tot een kokerrok. Het is een wikkelrok die op formele gelegenheden wordt gedragen en wordt gezien als een statussymbool. Door de afmetingen is een kain panjang kostbaarder dan een sarong.

Nieuwe afzetmarkt

Javaanse batikateliers anticiperen niet snel genoeg op de snel groeiende vraag naar batiks met meer westerse motieven. Veel vrouwen die eerst batiks bij Javaanse ateliers bestellen, beginnen al snel hun eigen atelier met Javaanse werknemers. Zo ontstaat de Batik Belanda; een mix van traditionele batik met eigen kleuren en motieven, aangepast aan de smaak van een nieuwe doelgroep.

Afb. 4 Nederlandse vrouw in sarong kabaja. Privecollectie Mevrouw Rahardjo

De ontwikkeling van de Batik Belanda

Mevrouw Franquemont is in 1850 de eerste Indische vrouw die een klein batikatelier begint in Oengaran op Midden-Java.[ii]  De batiks van mevrouw Franquemont worden door de hele archipel heen al snel populair onder de Nederlandse en Indische bevolking. Mevrouw Franquemont werkt samen met Arabische en Chinese handelaren en krijgt van hen katoen en andere materialen zoals was, waspennen (cantings) en natuurlijke kleurstoffen.

In ruil daarvoor kopen ze de batikdoeken op tegen een speciale prijs, waar de kosten van de materialen van af zijn getrokken. De handelaren verkopen vervolgens de batiks in grote steden zoals Semarang, Yogyakarta en Batavia. Sommige batiks worden zelfs vanuit Batavia geëxporteerd naar andere eilanden, Singapore en Nederland.

Verveling is een andere reden waardoor er Indische ateliers ontstaan. Nederlandse vrouwen mogen niet werken en zoeken hobby’s. Veel vrouwen gaan bij Javaanse batiksters in de leer. Langzaam begint deze kunstnijverheid uit te groeien tot kleine batikateliers, steunend op Javaanse batiksters. Ook hun materialen worden aangeleverd door de Arabische en Chinese handelaren. Om de Javaanse batiksters niet kwijt te raken aan andere batikateliers betaalt de eigenaresse de batikster een hoge toelage bovenop het eerste loon.[iii] Deze moet worden terugbetaald wanneer de batikster wil stoppen of overstappen naar een ander atelier.

Lees ook

Blog Sabine Bolk, Verzwolgen en verdwenen: de batik erfenis van Franquemont

Blog Daan van Dartel, Koloniale mode: wederzijdse invloeden in Indo-Europese batik

Verder lezen

Deze blogpost is een bewerking van het artikel  van Louise Rahardjo, Batik Belanda: vrouwen aan het hoofd in Nederlands-Indië dat eerder verscheen in het jaarboek ‘Kostuum’ van de Nederlandse Kostuumvereniging (2013). Regelmatig verschijnen artikelen uit het rijke archief van de vereniging op Modemuze. Voor meer informatie over de NKV, een abonnement op het Bulletin of de thematische jaarboeken zie de website van de Nederlandse Kostuumvereniging of het register jaarboeken: http://kostuumvereniging.nl/wordpress/wp-content/uploads/2016/02/register.pdf

Bronnen

[i] Veldhuisen H.C., Batik Belanda 1840-1940: Dutch Influence in Batik from Java: History and Stories, Jakarta: Gaya Favorit Press 1993, 76

[ii] Veldhuisen, H.C., Blauw en bont; Chinese en Europese invloed in de batik van Java. Collectie van Harmen Veldhuisen, tentoongesteld van 20 september - 1 december 1980 in het Volkenkundig Museum "Nusantara", Delft 1980, 16

[iii] Veldhuisen H.C. Ontwikkeling in de Batik van Java, SI: SN. 1984, 57