De klinkende kraal: kralensieraden als ruilmiddel
Het Centraal Museum heeft een bescheiden maar prachtige collectie sieraden. Toen ik de verzameling aan halskettingen, armbanden en oorbellen eens bekeek in het depot van het museum, viel mij iets op. Veel van deze sieraden zijn opgebouwd uit hetzelfde basiselement: de kraal. Simpel in zijn eenvoud, maar zo veelzijdig in zijn toepassing.
Het deed me denken aan een bekende anekdote die tijdens mijn geschiedenislessen op de middelbare school werd verteld: de huidige Amerikaanse metropool New York zou ooit voor vierentwintig kralen door de inheemse bevolking zijn verkocht aan de Nederlandse kolonisten. De plaatselijke bevolking zou zich niet bewust zijn van de lage waarde van de kralen en het stuk grond zo voor een habbekrats hebben afgestaan aan de Nederlanders. Dit verhaal zou zich hebben afgespeeld in 1626 met Peter Minuit, Gouverneur-Generaal van Nederland, in de hoofdrol.
Hoewel de legende over New York vooral berust lijkt te zijn op een sterk verhaal, werd er in de zeventiende eeuw inderdaad veel handelgedreven met kralen. Glaskralen werden geruild voor allerlei goederen en zelfs voor tot slaaf gemaakte mensen. De productie van kralen floreerde in Europa, met Italië en Nederland als grootste producenten. Dit zette mij aan het nadenken over de betekenis van de kralen in de collectie van het Centraal Museum. Wat is de geschiedenis achter de mooie kralenkettingen? Zouden de sieraden uit het depot ooit hebben gediend als handelswaar?
De ogenschijnlijk simpele kraal en het kralensieraad kennen een uitgebreide en complexe geschiedenis. Hoewel kralen populair zijn in de hedendaagse mode- en sieradenwereld, hebben ze historisch gezien een belangrijke rol gespeeld in de handel tussen Europa, Afrika en Amerika, óók in de duistere geschiedenis van de koloniale slavenhandel. De glaskralen zijn vandaag de dag nog te zien in oudere kralensieraden, zoals in sommige kettingen van het Centraal Museum. De collectie van het Centraal Museum, net als andere sieradencollecties, getuigt van een verleden tijd waarin kralen als ruilmiddel werden gebruikt. Hoewel de kralensieraden in de collectie van het Centraal Museum prachtig zijn, kun je er tegenwoordig vast geen stad als New York meer voor kopen.
Handel in glaskralen
Kralen vormden samen met schelpen de voorloper van muntgeld. De eerste kralen werden 10.000 jaar geleden al gemaakt. Deze allereerste kralen werden gemaakt van natuurlijke materialen zoals schelpen, stenen en beenderen. De kralen hadden een symbolische functie en werden gebruikt om een non-verbale boodschap over te brengen. Ongeveer 5500 jaar geleden werden kralen daarnaast ook gemaakt van keramisch materiaal en duizend jaar daarna werden de eerste kralen van glas gemaakt in Europa.
Het zijn vooral de kralen van glas die zijn gaan dienen als handelswaar. De eerste Europese ontdekkingsreizigers en kolonisten namen glazen kralen mee op hun reizen als geschenk en als ruilmiddel voor de bewoners van Noord- en Zuid-Amerika en Afrika. De Europeanen hadden al snel door dat de kralen door de inwoners van de ‘Nieuwe Wereld’ als zeer waardevol gezien. In de ‘Nieuwe Wereld’ kenden ze alleen nog kralen van natuurlijke materialen zoals schelpen en andere dierlijke materialen. De glaskralen in de verschillende maten en kleuren werden daarom met open armen ontvangen door de bewoners van de Amerikaanse en Afrikaanse continenten. Er ontstond een lucratieve handel in Europese glaskralen en handelscompagnieën zoals de WIC en de VOC, gebruikten glaskralen om handel te drijven met inheemse bevolkingen. De verschillende kralensoorten werden aangeboden op monsterkaartjes die de handelscompagnieën toonden aan de plaatselijke bevolkingen. Een soortgelijk stalenboek met kralen is te zien in bovenstaande afbeelding uit de collectie van het Museum of Applied Arts & Sciences.
Trade beads
De glaskralen die de handelscompagnieën meenamen werden geproduceerd in Venetië en later ook in Amsterdam en Bohemen (het huidige Tsjechië). Van circa 1200 tot 1700 had Venetië namelijk het monopolie op de glaskralenmarkt met een productie van meer dan 100.000 kralensoorten. In Venetië werden ook de populaire millefiori kralen gemaakt. Millefiori betekent letterlijk ‘duizend bloemen’ in het Italiaans en verwijst naar de kleurrijke, bloemige patronen op de kralen. Deze Venetiaanse kralen werden gemaakt door verschillende kleuren glasstaafjes samen te smelten tot één veelkleurige kraal. Dit resulteerde in een grote verscheidenheid aan patronen in de millefiori kralen. Deze techniek werd later ook in andere landen, waaronder Nederland, overgenomen. In de onderstaande dameshalsketting van het Centraal Museum uit de jaren dertig zitten ook millefiori kralen verwerkt, te herkennen aan de bloemige versiering op de ronde kralen.
Wie weet hebben de kralen uit deze halsketting wel gediend als ruilmiddel. Het zijn namelijk de millefiori kralen die later populair werden onder de naam trade beads. Trade beads verwijzen naar de kralen die werden gebruikt voor de handel tussen Europa en West-Afrika in de zeventiende en achttiende eeuw. Ook in Afrika was de glaskraal nog niet bekend, waardoor de plaatselijke bevolking de kralen als zeer bijzonder en waardevol ervaarden. De Europeanen maakten hier gretig gebruik van en ruilden de goedkope kralen voor producten zoals palmolie en ivoor en zelfs voor tot slaaf gemaakte mensen. Hierdoor staan de trade beads ook wel bekend als slave beads. De prijs van een tot slaaf gemaakte persoon varieerde van vier pond tot een snoer kralen gelijk aan de omtrek van het middel van dit persoon. Het loon van de persoon die tot slaaf gemaakt was, zou ongeveer enkele theelepels kralen bedragen. Trade beads hadden geen vaste vorm of kleur, maar werden gemaakt en geleverd op aanvraag van de Afrikaanse dorpen en steden. Per plek verschilde de vraag, maar over het algemeen waren de millefiori kralen erg gewild.
Ook in Noord-Amerika drong de kraal door tot de plaatselijke handelscultuur. De Noord-Amerikaanse bevolking maakte voor de komst van de Europese kolonisten in de zestiende eeuw al veelvuldig sieraden van kralen. Deze kralen waren gemaakt van natuurlijk materiaal zoals stekelvarkenpennen en schelpen en functioneerden als decoratie, niet als ruilmiddel. De komst van de Europeanen zorgde voor de introductie van de glaskraal, waarmee de kolonisten land en goederen van de plaatselijke bevolking kochten.
Culturele erfenis van de kraal
Zowel in Noord-Amerika als in Zuid-Amerika en Afrika verdween de Europese kralenhandel uiteindelijk toen men de kralen ook lokaal ging produceren. De kralen drongen door tot de plaatselijke cultuur, maar werden niet langer gebruikt als geld. Kralen gingen functioneren als symbolen, decoratie of communicatiemiddel. Zo maakten jonge Zoeloe meisjes in Zuid-Afrika kleine kralensieraden voor hun favoriete jongens. De sieraden hebben verschillende kleuren en vormen met diverse betekenissen, waardoor ze door witte mensen soms worden beschreven als ‘liefdesbrieven’. De jonge mannen die de liefdesbrieven ontvingen, stelden deze sieraden zeer op prijs, want hoe meer ‘brieven’ men droeg, hoe populairder de jongen was.
Ook in Noord-Amerika werd de kraal een integraal onderdeel van de cultuur. Zo verfijnden de Great Plains bevolking de kralenborduurkunst op kledingstukken en schoeisel. Met de kralenkunst beelden ze verhalen uit: vooral de strijd tegen de witte, Europese kolonist was een geliefd thema. Loan Oei beschrijft de komst van de glaskraal voor de Plains bevolking in haar boek Pracht en kraal: van Madonna tot de Masaï: als volgt : ‘Juist in hun ontreddering, op het dieptepunt van hun bestaan, kwamen hun artistieke prestaties in kralenwerk rond 1905 tot een hoogtepunt. […] De bloei van de kralenkunst kan gezien worden als een herbevestiging van hun tribale identiteit.’
Kralen als ruilmiddel lijken tegenwoordig voorgoed tot het verleden te behoren. Toch zijn de trade beads na de dekolonisatie niet helemaal verdwenen. Vanaf de jaren zestig werden kralenkettingen populair onder hippies uit Californië. De zogenaamde ‘flower children’ werden aangetrokken door de ‘exotische’ uitstraling van de kralenkettingen uit West-Afrika en Noord-Amerika. De kralensieraden getuigden voor de hippies van gemeenschappen die vrijer en spiritueler waren dan de Westerse, kapitalistische samenlevingen. De hippies werden aangetrokken door de kleurrijke trade beads gemaakt van millefiori kralen en namen ze mee naar Amerika en Europa, waar ze bekend kwam te staan als goulimine kralen, verwijzend naar de Marokkaanse stad Guelmin. Zo vonden de kralensieraden hun weg weer terug naar Europese collecties. De ‘exotische’ kralen vinden hun oorsprong echter dichter bij huis dan de hippies dachten: namelijk in de zeventiende-eeuwse glaskraalfabrieken in Europa.
Geraadpleegde bronnen
Oei, Loan, Pracht en Kraal: van Madonna tot de Masaï, 2006 (KIT Publishers) Amsterdam.
Sciama, Lidia D. & Joanne B. Eicher, Beads and Bead Makers: Gender, Material Culture and Meaning, 1998 (Berg) Oxford.
Victoria and Albert Museum, Trade Beads, 2020
Westfries Museum, docentenhandleiding Hallo Wereld!, 2012.
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie