Kimono’s in beeld. In gesprek met: Paul van Riel

In de loop van de afgelopen duizend jaar droegen in Japan zowel mannen als vrouwen van alle leeftijden kimono-achtige kleding. Tegenwoordig is de kimono schaars in het straatbeeld van voornamelijk in westerse stijl geklede Japanners. De kimono wordt echter nog steeds gezien als dé nationale kleding en een uiting van de Japanse cultuur. Hoewel de kimono niet dagelijks meer wordt gedragen, zijn de meeste Japanners nog even trots op dit stukje ‘cultureel erfgoed’ en wordt het uit de kast gehaald bij belangrijke traditionele gebeurtenissen. Fotograaf Paul van Riel legde de kimono vast in al zijn glorie en publiceerde er een boek over. Modemuze ging met hem in gesprek.

De eerste ontmoeting

Paul van Riel was van 1974 tot 1990 modefotograaf van de grote fashionshows in Parijs. Tijdens deze periode raakte hij bevriend met Junko Ouchi, de pionier van modejournalistiek in Japan. Ze schreef onder meer voor het Japanse modeblad Kateigaho en presenteerde het programma Fashion Tsuushin, dat als eerste Europese mode op de Japanse televisie bracht. Junko nodigde Paul in 1978 uit om naar Japan te komen. Een maand bleef hij in een appartement van haar in Tokyo en besloot snel terug te komen. Drie à vier keer per jaar nam Paul het vliegtuig naar Azië. Het leven daar, zowel de natuur als cultuur, bracht hij in beeld. Na ongeveer tien jaar dook Paul in zijn fotoarchief. Wat opviel waren de vele en verscheidene kimono’s die hij had gefotografeerd. Deze besloot hij te bundelen in een foto essay. Het werd een boek en kwam uit in 2001 onder de titel Kimono.

Waarom de kimono?

“Ik ben gegrepen door Japan. Het is zo’n bijzonder land met een fascinerende cultuur. Toen ik in 1978 voor het eerst in Japan kwam, werd de kimono meer gedragen dan tegenwoordig. Japan past zich aan het Westen aan en de kimono staat in hun ogen symbool voor het oude Japan. Er zijn situaties waar de Japanners graag worden herinnerd aan het verleden en de kimono wordt daarom bij ceremoniële gelegenheden ‘ingezet’. Bovendien is er een grote verscheidenheid en gaat er behoorlijk wat symboliek schuil achter de kimono. De kimono is een onderdeel van de Japanse cultuur en voor mij tevens een link naar waar mijn introductie met het land begon: de modeshows in Parijs.”

Afb.2: Aan de achterzijde zijn de verschillende stoffen van de obi en kimono het best zichtbaar. Obi’s in taiko-stijl gevouwen, als een vierkant kussen. Foto: Paul van Riel, jaarlijkse theetheeceremonie-meesters ontmoeting, Taiheiji schrijn Osaka, 1999

De kimono in hedendaags Japan

“Tegenwoordig wordt de kimono niet veel meer gedragen. Toch zijn er zeker uitzonderingen: onder meer geisha’s, serveersters bij bepaalde hotels en restaurants, kabuki acteurs en scheidsrechters van sumoworstel-wedstrijden dragen een kimono. Het is traditie en een verwijzing naar het oude Japan dat wordt gekoesterd.”

Een paar keer per jaar wordt het bijzondere kledingstuk door een grotere groep gedragen. Voor een Japanse baby is de eerste kennismaking met de kimono: ouders brengen hun pasgeborene naar de shinto schrijn, een Japans heiligdom, en laten hem of haar zegenen (zie afb.3). Tijdens het Shichi-Go-San (zeven- vijf- drie) festival gaan meisjes van zeven en drie jaar en jongens van vijf jaar opnieuw naar de shinto schrijn in kimono voor een zeging en een veilige en gezonde toekomst. Deze leeftijden werden vroeger als ongeluksjaren gezien, waarin extra zegen van de goden nodig was. [1]

Afb. 3: Een drie jarig meisje met haar vader tijdens Shichi-Go-San. Foto: Paul van Riel, Atsuta schrijn, Nagoya 1997

Tijdens de Seijin no Hi ceremonie, waarbij de meerderjarigheid van vrouwen wordt gevierd op twintig jarige leeftijd, wordt de kimono eveneens gedragen. Net als bij hun afstuderen en tijdens het uitvoeren van de thee ceremonie (zie afb. 2). Ook bij het huwelijk draagt de bruid, evenals haar vrouwelijke gasten, vaak een kimono overdag (zie afb.4). ’s Avonds bij het diner wordt deze tegenwoordig meestal ingewisseld voor een Westerse avondjurk.[2]

Omdat kimono’s nog maar zelden worden gedragen, is het gebruikelijk om een kimono voor een bepaalde gelegenheid te huren. Zo ook de uchikake (bruidskimono). Paul was aanwezig bij een huwelijk waar de bruid omgerekend €2000,- voor een paar uur betaalde voor haar kimono. Deze witte kimono met platina borduursels en een rode voering werd gezien als erg speciaal (zie afb.4).

Afb. 4: Bruid wordt gekleed in traditionele stijl. De bruidskimono is een overblijfsel uit de middeleeuwse samoeraikleding, net als het korte zwaard met kwast dat ze onder haar kleding draagt. Foto: Paul van Riel, Happo En Wedding Garden, Tokyo 1984

Opmerkelijk is dat de kimono door hedendaagse ontwerpers, zowel Westerse als Japanse, als inspiratiebron worden gebruikt. Onder meer van Dries van Noten, Dior, Issey Miyake, Kenzo en Yohji Yamamoto zijn op de kimono geïnspireerde ontwerpen verschenen.

One size fits all?

“De kimono werd oorspronkelijk gemaakt uit één stuk zijde van ongeveer twaalf meter. Door het om het lichaam te wikkelen en dicht te knopen met een ceintuur (obi) is er niet echt een verschil in maten nodig. Wel variëren de kimono’s voor mannen en vrouwen en qua leeftijd. Zo zijn de traditionele mannelijke kimono’s soberder en donkerder van kleur dan vrouwelijke kimono’s. Er zijn verschillen tussen kimono’s voor getrouwde vrouwen (korte mouwen) en ongetrouwde vrouwen en meisjes (lange mouwen) (zie afb.1). De decoratie verraadt bovendien de leeftijd: hoe ouder de vrouw, hoe minder felle kleuren en hoe minder decoratie.”

Een klasse apart is de trouwkimono, die gedragen wordt zonder ceintuur (zie afb.4). Geisha’s zijn mede te herkennen aan hun lange kimono’s die tot de grond reiken. Courtisanes vallen op doordat de ceintuur niet, zoals gebruikelijk, aan de achterkant gestrikt is (zie afb.2), maar aan de voorkant.[3]

Afb.5: Een vrouw uit het Shimabara district in Kyoto, gekleed in de stijl van een courtisane. Foto: Paul van Riel, Shimabara district, Kyoto 1999

Kan je iets meer vertellen over de symboliek rond de kimono?

“Er zit veel symboliek verscholen achter de kimono. Zo spelen de seizoenen bijvoorbeeld een belangrijke rol. Het is absoluut not done om in de zomer in een ‘winter kimono’ te verschijnen. Textiel, materiaal, kleur en decoratie zijn bepalend voor de uitvoering van een winter, lente, zomer of herfst- kimono.”

Afb. 6: De pose tijdens de dansshow van deze geisha laat haar herfstkimono, met esdoornblad decoratie in oranje, geel en groen, mooi zien. Foto: Paul van Riel, geisha show in Tokyo 1986

Ook wàt er is afgebeeld is van belang. Binnen de seizoenen symboliseren bamboebladeren de winter, kersenbloesem de lente, witte wisteria de vroege zomer en esdoornbladeren de herfst. Natuur is populair in de Japanse esthetiek en is, elk met zijn eigen betekenis en eventueel gestileerd, terug te zien in de decoratie van kimono’s. Zo staan kraanvogels, achthoekige motieven en chrysanten voor een lang leven, terwijl dennenbomen, pruimenbloesem en bamboestengels standvastigheid symboliseren. Verder is bekend dat de zalm doortastendheid betekent en een eend harmonie.[4]

“In Japan gaat bovendien de jaartelling op een iets andere manier dan we in het westen gewend zijn. Dieren zijn belangrijk en geven aan wat voor jaar het is. Zo is er bijvoorbeeld het jaar van de rat, slang, konijn, varken of het paard. Deze dieren worden vaak verwerkt in decoraties van de kimono en verwijzen naar het bijbehorende jaar.”

Zelfs achter de kleuren van een kimono ligt een betekenis en deze zouden tevens bescherming kunnen bieden. Zo staat rood voor geluk en behoedt kinderen voor ‘het kwade’.  Dezelfde krachten brengt een zwarte band rond de kimono. Het dragen van bepaalde kleurstoffen zou bovendien ziekten kunnen verminderen of zelfs voorkomen. Meekrap (rood) wordt in verband gebracht met het verlagen van menstruatiepijn, indigo (blauw) is goed tegen maagklachten en koorts en philodendron (geel) zou goed zijn voor de huid. De bijzondere werkingen van deze stoffen en de methoden om ze te verwerken werden op schrift gesteld in opdracht van een keizer in de tiende eeuw.[5]

Levend nationaal erfgoed

“Sinds de bijna veertig jaar dat ik voor het eerst in Japan was, is er vergeleken met nu veel veranderd. De kimono is echt een symbool voor het oude Japan geworden. Het is een kledingstuk dat uniek is voor Japan en een universeel symbool van schoonheid in de Japanse cultuur. Naast het kleine aantal mensen dat voor hun beroep een kimono draagt, wordt hij daarbuiten vrijwel alleen nog gedragen door vrouwen tijdens traditionele en ceremoniële gebeurtenissen. De symbolische waarde van de kimono en de link met het verleden wordt steeds belangrijker.”

Er zijn nog maar weinig mensen die de eeuwenoude technieken voor het handmatig spinnen van de zijde, kleuren en weven beheersen. Deze ambachtsmannen en –vrouwen worden als zeer waardevol gezien en hebben in een enkel geval de titel levend nationaal erfgoed gekregen. Dergelijke oude ambachten worden door de staat behoed voor en beschermd tegen de samenleving die geobsedeerd is door high-tech gadgets en Westerse merken – de andere kant van Japan.[6]

“Geisha’s kunnen denk ik ook zo gezien worden. Tegenwoordig zijn er steeds minder geisha’s, terwijl het nog wel een eer is om een geisha te zijn. Als je als Japanse zakenman (in westers pak) indruk wil maken op je klanten, nodig je ze uit voor een avond met een geisha. Het kost een fortuin, maar dan zie je wel een stukje Japans erfgoed waar de Japanners nog steeds erg trots zijn.”

Afb. 7: Verschillende historische stijlen kimono’s worden met trots gedragen tijdens een internationale toerisme conferentie in Nagoya. Foto: Paul van Riel, Nagoya 1996

Noten

[1]p.203, Liddell 1989; p.9, Van Riel 2001
[2]p.204, Liddell 1989; p.9 Van Riel 2001
[3]p.149 Liddell 1989; p.82, Van Riel 2001
[4]pp.16,71,74,89,118,119 Liddell 1989
[5]pp.51,52 Liddell 1989; p.14 Van Riel, 2001
[6]p.201 Liddell 1989; p.44 Van Riel, 2001

Literatuur

Annie van Assche, Stefano Ember, Fashioning the Kimono. Dress and modernity in early 20^th century Japan, Milaan 2005
Liza Dalby, Kimono. Fashioning Culture, 2001
Jill Liddell, The story of the Kimono, New York 1989
Paul van Riel, Kimono, Leiden 2001
Norio Yamanaka, The book of kimono, Tokyo 1982

In dit artikel zijn termen gelinkt die voorkomen in het lexicon van mode ABC.