Onbekend voorwerp: de (rok)vogel

Rokvlinders, mijn moeder vertelde me erover. In verschillende collecties en ook op Modemuze zijn ze te vinden. IJzeren vlinders, aan één zijde kleurig bedrukt en aan de achterkant voorzien van een klem. Een mooie uitvinding voor een groeiend aantal vrouwen dat ging fietsen in het begin van de vorige eeuw.

Gewichtjes tegen opwaaiende rokken

De zware ijzeren vlinders werkten zoals tafelkleedgewichtjes en behoedden de dames voor gênante situaties bij plotselinge windvlagen. In een krantenartikeltje uit 1989 worden herinneringen van inzenders besproken. De auteur schrijft: ‘Dat het steevast verzwaringen in de vorm van vlinders waren blijkt wel uit het feit dat alle inzenders het over rokvlinders hebben.’ De herinnering daaraan van mevrouw C. de Jong uit Leiderdorp was niet zo positief: ‘O, wat konden die dingen je benen bezeren!’[i]

Rokvlinder, collectie Kunstmuseum Den Haag, inv. nr. KSI-1000-0065

In de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum hebben we geen rokvlinder, maar wel … twee rokvogels. Zie de hoofdafbeelding van de twee rokvogels, Inventarisnummer N.31096 en N.31097.

Onbekend voorwerp: rokvlinder of rokvogel?

Althans, dat was mijn eerste ingeving bij het zien van deze twee klemmen. De uitvoering komt helemaal overeen met die van de vlinders. Zoekend op internet vond ik echter geen enkel ander exemplaar. Was dit wel een ‘rokvlinder’ in vogelgedaante?

In Delpher (het digitale krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek) vond ik uiteindelijk twee vermeldingen die mij bevestigen in het bestaan van rokvogels. Op 17 oktober 1930 werd in De West, een Nederlandstalig Dagblad in Suriname, per advertentie aangekondigd dat per S. S. (stoomschip)  Frederik Hendrik weer rokvogels en vlinders zouden binnen komen.

De tweede vermelding vond ik in de Gooi- en Eemlander van 5 juli 1926. Onder de in Laren gevonden voorwerpen stond tussen, onder andere, een groene bril, een pakje waschgoed en een dameshoed ‘een rokvlinder en vogel’. Verder was in een artikel uit 1924 nog sprake van ‘klemmen in den handel gebracht van gegoten ijzer, die in den vorm van vlinders en dergelijke dieren onderaan de rok werden gehangen om die te bezwaren.’[ii]

Dat de rokverzwaringen makkelijk verloren werden blijkt uit veel vermeldingen in de rubrieken ‘gevonden voorwerpen’ in verschillende kranten in de periode van 1922 tot 1937. De vindplaatsen variëren van Zeeland tot Drenthe en van Zuid-Holland tot Suriname. Vooral in de zomermaanden worden ze vermeld.

Rokvlinder, collectie Kunstmuseum Den Haag, inv. nr. KSI-1000-0064

Vlinders in de aanbieding

Zo’n verlies vertegenwoordigde een waarde van 12,5 cent. Voor die prijs werden rokvlinders in 1924 aangeboden bij Cohen’s warenhuizen in Breda en Vlissingen. Bij de Grand Bazar Francais op de Reguliersdwarsstraat in Amsterdam waren gekleurde rokvlinders in juli 1929 twee dagen in de aanbieding voor 10,5 cent.[iii] De vlinders werden verkocht door rijwielhandelaren en op afdelingen met rijwielbenodigdheden. Op de tentoonstelling van Handel en Nijverheid, die in 1922 in Arnhem plaatsvond, boden twee rijwielhandels ze als cadeautjes aan bezoekers aan. Ze waren op dat moment waarschijnlijk nog een noviteit. Toen er ook één werd aangeboden aan een oudere man ontstond daar hilariteit, aldus de Arnhemsche Courant.[iv]  

Een rokklemapparaat

De rokvlinders voldeden kennelijk niet in alle opzichten. In 1924 werd een nieuwe, Apeldoornse, vinding gepresenteerd: het rokklemapparaat. Daarmee werd de rok aan het frame van de fiets vastgezet. De plaatselijke krant besteedde er de nodige aandacht aan en plaatste dit gedicht[v]:

Hoera! Dames! ’t Is gevonden. Juicht en jubelt blijde mee;
Want twee echte feministen, Kregen saam een pracht-idée;
Echt doordrongen als ze waren, Van uw zorgen en uw last
Binden zij uw rok of robe, Aan de freem van ’t rijwiel vast.

Als bij rukwinden of vlagen, Uwe robe oversloeg,
Werkten de bekende vlinders, Voor het doel niet half genoeg.
’t Nieuwe apparaat “Dikblomme”, Stelt u zekerlijk tevree….
Maar … de fiets, komt gij te vallen, Trekt dan heel uw robe mee.

Dezer dagen viel een dame, Met haar fiets languit op straat,
Vastgebonden en geknepen, Aan het wereld-apparaat…
Vijf el verder lag haar robe, Haar ontrukt door hare fiets,
En ze zuchtte, diep bewogen, Zweeg – en zei maar liever niets.

Of het rokklemapparaat werkelijk een succes is geworden is mij niet bekend. Maar rokvlinders bleven in ieder geval nog een aantal jaren in gebruik. Nog in 1937 kon je in een prijsvraag van rijwielhandel Sneep in Semarang (op Java) een rokvlinder winnen. Het was de vijfde prijs. De eerste was een autoped.

Wat de rokvogels betreft ben ik benieuwd wie er nog andere exemplaren kent. Of misschien nog klemmen in de vorm van een ander dier?