Rotterdamse Hoeden

Zelf een hoed maken is nog niet zo eenvoudig. Er zijn workshops waar je leert om met gaas een hoedenvorm te modelleren die je daarna kunt versieren. Maar hoeden maken van vilt is alleen voor profi’s. Vooral als je dat vilt eerst ook nog zelf moet maken.

Voor de tentoonstelling Echte Rotterdammers Wat maken we nou? (2015) gingen we de stad in op zoek naar hedendaagse makers. We ontmoetten de Rotterdamse Viltmannen. Deze makersgroep maakt vilt van de wol van de schapen die in Rotterdam grazen. Dit doen zij met inzet van mensen uit hun buurt, het Oude Noorden. Veel van deze mensen hebben een afstand tot de arbeidsmarkt en door mee te werken in het viltproces probeert men hen weer aan te zetten tot re-integratie. 

Fanny Hat, reclamefoto van Grabo, Rotterdam, ca. 1952

Museum Rotterdam bezit een hoedenmachine die afkomstig is uit de Rotterdamse hoedenfabriek Grabo. De fabriek heeft gewerkt van 1947 tot in de jaren negentig. Het bedrijf produceerde in haar beste jaren duizenden hoeden per week en was daarmee de grootste van Nederland. Een populaire dameshoed uit hun collectie was de ‘Fanny Hat’, genoemd naar de Olympisch kampioene Fanny Blankers Koen. Na sluiting van de fabriek kwam de machine in de collectie van Museum Rotterdam. Helaas werd de werking van de machine niet vastgelegd. Niemand die nog wist hoe hij werkte.

Een hoedenmachine

Het idee ontstond om de hoedenmachine te koppelen aan de Viltmannen. Kunnen we nieuwe hoeden persen van Rotterdams vilt, met een hoedenmachine uit een Rotterdams verleden? Daarvoor moesten de Viltmannen vilten basisvormen ofwel cloches leren maken, terwijl de hoedenmachine weer tot leven moest worden gewekt.

Hoedenmaakster Jackie Habets (links) en Viltmannen Clara Froger (midden) en Yasemine Sengil (rechts)

De Viltmannen zijn gekoppeld aan Jackie Habets, een hoedenmaakster die de kneepjes van het (met de hand) trekken van een vilten hoed als geen ander beheerst. Samen werkten ze aan twee basismodellen: een Rotterdam-hoed en een Rotterdam-pet. Gemaakt van vilt van Rotterdamse wol, die overigens uitermate stug en dwars  is.

Ondertussen gingen we op zoek naar de werking van de hoedenmachine. Een speurtocht bracht ons in Maastricht, bij Janfré, een bedrijf dat uniformen en statiekleding vervaardigd. Hier produceert men zelf nog hoeden op een hoedenmachine. De eigenaar heeft zelfs een hoedenmachine van Grabo in zijn bezit gehad en het gebruik van de machine geleerd van de eigenaar, de heer Grabowski. 

Hoedenmakers werken aan de hoedenmachine bij Grabo, ca. 1955

Een bezoek aan Maastricht bracht veel helderheid over hoe de machine ongeveer heeft gewerkt, en maakte duidelijk hoe zwaar en gevaarlijk het werken met dit apparaat is. De aluminium hoedenmallen in onze machine worden verhit met behulp van losse gaspitten die her en der op en in de mallen worden aangebracht. De cloche die tot hoed moet worden geperst, wordt verhit met stoom en daarna met de hand over de hete mal getrokken. Werk dat in het verleden strikt aan mannen was voorbehouden. Het gevaarlijke procedé overtuigde ons ervan dat mocht onze machine weer gaan werken, deze niet in een museale omgeving kon worden gedemonstreerd.

We bezochten de enige persoon in Nederland die nog aluminium hoedenmallen kan maken. Ook hij werkt in het diepe zuiden van Nederland. Hij maakte voor ons passende aluminium hoedenmallen voor de Rotterdam-hoed en de Rotterdam-pet. De mallen worden nu elektrisch verwarmd. Op die manier kan de werking van de machine zichtbaar worden gemaakt, zonder dat er gevaar is voor het publiek. Inmiddels  zijn de eerste mallen klaar en kunnen we aan de slag in onze tentoonstelling Echte Rotterdammers Wat maken we nou?

Oud-hoedenmaker Peter Koenen

Verassend genoeg heeft zich enkele weken  geleden een oud-werknemer van Grabo gemeld. Hij heeft 15 jaar aan onze machine gewerkt. Zal hij degene zijn die straks samen met de nieuwe hoedenmakers onze machine tot leven gaat wekken en de eerste Rotterdam-pet gaat persen?

Kom het zien op de demonstratie hoeden persen op 17 januari op de tentoonstelling Echte Rotterdammers Wat maken we nou?  Voor workshops, tijden  en andere data zie de website van Museum Rotterdam