Schatten uit het verleden: barnsteen
Sieraden staan in een culturele context waarin ze persoonlijke, sociale, economische en historische waarde hebben. Het zijn geen kunstvoorwerpen, maar levende onderdelen van een samenleving waarover ze veel te vertellen hebben. Ontdek de betekenis van lichaamsversiering door de eeuwen heen in deze blogreeks door archeoloog en sieradenhistorica Sigrid van Roode. In deze blog staat het gebruik van barnsteen centraal.
Een groot stuk barnsteen aan een bronzen halsring: een statement piece uit de Oudheid. Barnsteen is de gefossiliseerde hars van naaldbomen en komt in Nederland nauwelijks voor. Soms spoelt het aan, maar doorgaans werd barnsteen geïmporteerd uit het gebied rondom de Oostzee.
Die relatieve schaarste maakte het tot een prestigeproduct en een materiaal door heel Europa verhandeld werd. Het werd vanaf de vroegste geschiedenis in sieraden gebruikt: als je geluk hebt, kun je zelf barnstenen kralen uit de Steentijd vinden op het opgespoten zand van de Zandmotor.
De laatste reis
Barnstenen ornamenten zoals hangers, knopen en kralen komen in de Nieuwe Steentijd veel voor als grafgiften. Aan de ornamenten is te zien dat ze lang gedragen zijn, en de plaatsing vertelt dat ze duidelijk zichtbaar gedragen zijn: op het hoofd of als ketting. Pronken met barnsteen deed je niet alleen tijdens je leven, maar ook daarna.
Dat laatste vertelt iets over de manier waarop er in sommige Steentijd-culturen in Nederland naar dat leven na de dood werd gekeken. Samen met de andere grafgiften laten de sieraden zien dat de overledenen goede connecties op lange afstanden hadden en hun weg kenden in de grote wereld: nuttige vaardigheden voor hun laatste lange reis. [1]
Een geschenk aan het landschap
De twee halsringen uit het begin van dit blog zijn opzettelijk achtergelaten in het veen: als bedankje misschien, of als offer? Dat zullen we nooit weten, maar wel duidelijk is dat hier een pronkstuk is toevertrouwd aan het landschap.
De forse barnsteen kraal was in die periode al een bijzonder stuk, en mogelijk werden er toen al bijzondere krachten aan toegedicht. Omdat er uit deze periode echter geen geschreven bronnen bestaan, moeten we het doen met de omstandigheden van de vondst zelf. Dat verandert in de Romeinse tijd, als er wel geschreven bronnen beschikbaar komen.
Dromen over barnsteen
De Romeinen waardeerden barnsteen bijzonder vanwege de vele eigenschappen die het zou bezitten. Kralenkettingen van barnsteen zouden helpen bij keelpijn, en barnstenen ornamenten hielpen om koorts te verlagen, tegen oorpijn en oogproblemen, maagpijn en problemen met plassen. [2] Voor kinderen en vrouwen was barnsteen zelfs bijzonder geschikt, en als een vrouw droomde van barnstenen vingerringen werd dat als een voorspoedig teken gezien: er zou iets gelukkigs gebeuren! [3]
In rijke Romeinse graven in Nederland vinden we ware kunststukjes in barnsteen terug: ringen, kralen, maar ook andere voorwerpen van een persoonlijke uitrusting zoals spinrokkens.
Onzichtbare aantrekkingskracht
Als je over barnsteen wrijft, wordt het licht statisch. Dat kan de reden zijn voor de zichtbare slijtage op bijvoorbeeld barnstenen dobbelstenen uit de Romeinse tijd [4]: zoals het barnsteen pluisjes aantrok, trok het vast ook geluk in het spel aan.
Tot in de vorige eeuw werden barnstenen kralen in sieraden gebruikt om de liefde van een echtgenoot aan te trekken door erover te wrijven bij bijvoorbeeld de Bedoeïenen in Palestina of de Amazigh in de Maghreb, en het is zeker niet ondenkbaar dat dat in verleden ook gedaan werd. Veel archeologische kralen zijn glad en glanzend geworden door het langdurig dragen, maar wellicht ook door het regelmatig opwrijven.
Barnsteen als middeleeuws medicijn
De barnstenen zwaardkraal hierboven komt uit de vroege Middeleeuwen, en laat zien hoe kralen niet alleen mensen, maar ook voorwerpen beschermden. De kraal is duidelijk uitgesleten bij de perforatie, en heeft dus lange tijd zijn functie vervuld. Zo’n sieraad laat zien dat een zwaard als een bezield wezen werd gezien, en niet alleen een stuk wapentuig was. In de 13e eeuw beschreef Hildegard von Bingen in haar boek over helende krachten van materialen hoe barnsteen hielp tegen maagpijn. [5]
Een stuk barnsteen een tijdje laten liggen in wijn, bier of water zou de krachten van het materiaal laten overgaan in de vloeistof, die daarna opgedronken moest worden. Barnsteen op dezelfde manier een tijdje in melk leggen zou helpen tegen problemen met plassen. Ook werd gedacht dat barnsteen de zonnewarmte zou vasthouden en zo de drager zou verwarmen, een werking die vandaag de dag nog steeds aan dit materiaal wordt toegeschreven.
Bidden met barnsteen
Het gebruik van barnstenen kralen in rozenkransen, die zichtbaar gedragen werden, wordt versterkt door de karakteristieke, harsachtige geur. Dat geur in bidkralen belangrijk is, zien we overal ter wereld. Kralen van geurige materialen voegen een extra dimensie toe aan de religieuze ervaring, en barnsteen droeg hier actief bij aan de beleving van het bidden.
Natuurlijk was het tonen van zo’n geïmporteerd kralensnoer niet alleen een teken van devotie, maar ook van welstand: klaarblijkelijk kon je je zo’n prestigieus object veroorloven. [6] Want barnsteen bleef onverminderd kostbaar!
Verdwijnende luxe
In de loop van de Middeleeuwen echter veranderde de positie van barnsteen. Waar het duizenden jaren lang een luxeproduct was geweest dat trots gedragen werd en status en weelde liet zien, verdween het langzaam uit het beeld in sieraden. Onder invloed van het Christendom verminderde het gebruik van sieraden in het algemeen sterk, en toen na de 15e eeuw weer meer uiterlijk vertoon tentoon werd gespreid, waren er andere materialen beschikbaar gekomen die welvaart en verre connecties lieten zien.
Parels en diamanten, zilver- en goudsmeedwerk voerden de boventoon in sieraden; barnsteen werd gebruikt als inlegwerk of details van meubels, kistjes en vaatwerk. Barnsteen speelde bij de opkomst van de streekdrachten nauwelijks meer een rol: het komt in sommige Duitse streekdrachten nog voor, zoals in Schaumburg en Österten, maar in Nederland is barnsteen uiteindelijk helemaal uit het klassieke sieradenrepertoire verdwenen.
Verwijzingen
[1] Wentink, K. 2020. Stereotype. The role of grave sets in Corded Ware and Bell Beaker funerary practices. Sidestone Press, Leiden, pp. 165-170
[2] Koster, A. 2013. The Cemetery of Noviomagus, p. 174
[3] Davis, G. 2018. Rubbing and Rolling, Burning and Burying: The Magical Use of Amber in Roman London, in: Parker, A. & S. McKie 2018. Material Approaches to Roman Magic. Occult Objects and Supernatural Substances. Oxbow Books, Oxford, p. 71
[4] Idem, p. 75
[5] Hildegard von Bingen, Heilsame Schöpfung, übersetzt und eingeleitet von Ortrun Riha, Beuroner Kunstverlag 2016, p. 278
[6] Langbroek. M. & A. Willemsen 2022. 5000 jaar kralen. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie