Vijf kanten panelen in het ModeMuseum Antwerpen – Een alternatieve biografie

Rond 1900 was kant alomtegenwoordig in de damesmode. Hoewel een groot deel van de kantproductie reeds machinaal gebeurde, bleef er interesse voor handgemaakte kant vanuit de bovenlaag van de samenleving – de burgerij en aristocratie.1

Een japon volledig vervaardigd uit handgemaakte kant was dus een echt statussymbool. In de collectie van het ModeMuseum Antwerpen bevindt zich een set panelen in Duchesse de Bruxelles bedoeld om een dergelijke luxueuze japon te vervaardigen. De set bestaat uit een rok met sleep, een lijfje met een diepe halsuitsnijding, een lijfje met een hoge halsuitsnijding en een paar korte mouwen.2

Deze panelen werden echter nooit in een modieuze japon geïntegreerd, noch werden ze ooit gedragen. De originele koper verwierf ze pas in de jaren 1920-1930, wanneer dit type japon reeds hopeloos ouderwets was, en ze had vooral interesse in kant als verzamelobject – niet als deel van een modieuze garderobe. We kunnen ons echter afvragen: 'Wat als?'. Wat als deze kanten panelen wel waren gekocht en gedragen in de jaren 1900? Wie was dan de eigenaar geweest en voor welke gelegenheden hulde ze zich een kostbare kanten japon? Op basis van primaire en secundaire bronnen schetst deze blogtekst een alternatieve biografie van de panelen, om deze vragen te beantwoorden.

Bovenstaande afbeelding: Vijf panelen voor een japon, ca. 1900-05. Katoen, Duchesse de Bruxelles kant. MoMu, Antwerpen, inv. T91/241ABCDE. © Stany Dederen.

Duchesse de Bruxelles

Alvorens van start te gaan met deze alternatieve biografie, loont het de moeite om de kanten panelen van dichterbij te bestuderen. Ze zijn op vorm gemaakt, wat betekent dat er geen naden zitten waar dit kon worden vermeden. Het lijfje met diepe halsuitsnijding heeft bijvoorbeeld geen schouder- of zijnaden, maar enkel een opening middenachter. Zo vermijdt men onderbrekingen in het florale motief van de kant bij het vervaardigen van een japon. Dit is mogelijk omdat Duchesse de Bruxelles een voorbeeld is van kant in delen: de bloemmotieven worden afzonderlijk vervaardigd en vervolgens op basis van een patroon aan elkaar bevestigd. Het eindresultaat kan dus nagenoeg elke vorm aannemen. Bovendien is Duchesse de Bruxelles een vorm van gemengde kant, wat betekent dat het zowel uit klos- als naaldkant is samengesteld. Het grootste deel van deze japon bestaat uit gekloste bloemen en guirlandes, maar op sommige plaatsen zijn bloemen en medaillons in het delicate point de gaze ingezet.

Ontwerp van een strook Duchesse de Bruxelles kant, ca. 1850-1900. Grafiet en papier. MoMu, Antwerpen, inv. T22/3086.

Rokpaneel voor een japon (detail point de gaze naaldkant), ca. 1900-05. Katoen, Duchesse de Bruxelles kant. MoMu, Antwerpen, inv. T91/241ABCDE. © Stany Dederen.

Wat ook opvalt is dat deze set twee lijfjes bevat, één met diepe en één met hoge halsuitsnijding. Tijdens de Belle Époque gold namelijk een strikte etiquette inzake kleding. Overdag droeg men ‘minder geklede’ japonnen met hoge kraag en lange mouwen, ‘s avonds droeg men ‘geklede’ japonnen met diep décolleté en korte mouwen. Er zijn talrijke voorbeelden van japonnen uit deze periode die bestaan uit één rok en twee verschillende lijfjes – met hoge hals voor overdag en diep décolleté voor ‘s avonds – bijvoorbeeld deze japon in lintkant, vermeld in La Mode Illustrée.

Lijfje met diepe halsuitsnijding van een transformeerbare kanten japon. La Mode Illustrée 41, no. 2 (1900): 18.

Lijfje met hoge halsuitsnijding van een transformeerbare kanten japon. La Mode Illustrée 41, no. 2 (1900): 19.

De bruid en haar uitzet

Een mogelijk vertrekpunt van de alternatieve biografie van de vijf kanten panelen is de uitzet van een welgestelde bruid. Naast kostbare spullen zoals edelstenen, parels en bont, bevatte de trousseau of corbeille de mariage nagenoeg altijd kant. Een nummer van Les Modes uit 1903 beschrijft bijvoorbeeld een uitzet met onder meer:

"een diamanten diadeem, een parelen halssnoer, een grote smaragd, een diamanten sierspeld in de vorm van een margriet, een maanvormig corsagejuweel in grote diamanten; een antieke parure, antieke kant, waaiers, bont, antieke stoffen, kasjmier, een kanten japon." 3.

Dit kan verwijzen naar een set kanten panelen bedoeld voor een japon of een volledig voltooide japon, aangezien een uitzet ook afgewerkte kledingstukken kon bevatten. Het is mogelijk dat een welgestelde familie een set Duchesse de Bruxelles panelen schonk aan de bruid, ofwel als losse panelen waarmee zij één of meerdere japonnen kon laten vervaardigen, ofwel als deel van een afgewerkte japon – mogelijks zelfs de bruidsjapon. Soms was deze namelijk deel van de uitzet en werd ze samen met de andere kostbaarheden vóór het huwelijk tentoongesteld.4

Rond 1900 waren bruidsjaponnen volledig wit en vaak versierd met kant. Wanneer men zich een volledige kanten japon kon veroorloven, was dit zeker een optie. 5 Het tijdschrift Les Modes beschrijft bijvoorbeeld een bruidsjapon ‘van wit satijn met een lange sleep, volledig bedekt met point d’Angleterre’, 6 en het Museum Kunst & Geschiedenis in Brussel bewaart een set Duchesse de Bruxelles panelen die ca. 1900-06 deel uitmaakten van een bruidsjapon gedragen door een lid van de familie Solvay.

Bruidsjapon op de cover van La Mode Illustrée 46, no. 9 (1905).

Bruidsjapon op de cover van La Mode Illustrée 42, no. 9 (1901).

In deze periode hadden bruidsjaponnen een hoge kraag en lange mouwen, net zoals kleding voor overdag.7 Hoewel de set panelen in MoMu enkel een paar korte mouwen bevat en het lijfje met hoge hals geen kraag heeft, zijn ze toch geschikt voor het creëren van een dergelijke bruidsjapon. De lange mouwen en hoge kraag van de zijden onderlaag van het lijfje kunnen een subtiele verderzetting vormen van de kanten bovenlaag en zo voldoen aan de kledingvoorschriften. Een dergelijke oplossing is te zien in een bruidsjapon uit 1907, bewaard in het McCord Museum in Montreal.

Bruidsjapon, 1907. Katoen, zijde, lintkant. McCord Museum, Montreal, inv. M2001.76.1.1-3.

Een kanten hofjapon

Een andere gelegenheid om een luxueuze kanten japon te dragen was een presentatie aan het hof. Enkele keren per jaar vond aan het Engelse Koninklijke Hof de drawing-room plaats. Niet alleen débutantes werden aan de koningin gepresenteerd, maar ook getrouwde vrouwen die ofwel voor het eerst, ofwel opnieuw werden gepresenteerd – bijvoorbeeld na hun huwelijk of na het verwerven van een nieuwe titel.8 De voorschriften voor het hoftoilet waren erg streng: een dame moest een gedécolleteerde (meestal) witte japon dragen – hoewel de presentatie om twee uur in de namiddag plaatsvond – met een rijkelijke hofmantel op de schouders of in de taille en drie witte veren in het kapsel.

Jonge débutantes droegen hofjaponnen uit relatief eenvoudige materialen en vooral getrouwde dames dosten zich rijkelijk uit in luxueuze zijdeweefsels verfraaid met bont, kant, borduurwerk, diamanten en parels.9 Een pasgetrouwde dame herwerkte vaak haar bruidsjapon tot avond- of hofjapon.10 Dit soort upcycling was zelfs in rijke families gebruikelijk.11 Een set kanten panelen met twee lijfjes was dus erg dankbaar: na het lijfje met hoge hals gedragen te hebben voor haar huwelijk kon de bruid het simpelweg vervangen door de gedecolleteerde versie om zo een elegante avond- of hofjapon te creëren.

Lucien Davis, The Queen’s Drawing-Room at Buckingham Palace, 1897. Papier. The British Museum, Londen, inv. 1902,1011.9461. © The Trustees of the British Museum.

Een set panelen in het Victoria & Albert Museum in Londen bevestigt de hypothese dat Duchesse de Bruxelles geschikt was voor een presentatie aan het Engelse Hof. De set bevat een rok, een lijfje met een hoge halsuitsnijding, twee korte mouwen, en twee sikkelvormige panelen. Ze werden aan het museum geschonken door Lucy Bulpin, wiens voorouder, Sophie Allcroft (née Meyer), ze aankocht voor haar hofpresentatie – die echter nooit plaatsvond. Hoogst opmerkelijk is dat de rok, de mouwen en het lijfje identiek zijn aan deze in de MoMu-collectie!

Door de nauwe banden tussen de Engelse Koninklijke en de Duitse Keizerlijke families, waren er verschillende overeenkomsten tussen beide hoven, bijvoorbeeld inzake hofpresentatie. Ook op het Duitse Schleppencour was een witte, gedécolleteerde japon gecombineerd met een sleep en drie witte veren de rigueur. En ook hier was Duchesse de Bruxelles een begeerd materiaal. Een artikel uit 1903 beschrijft bijvoorbeeld vier hofjaponnen, waarvan één volledig vervaardigd uit Duchesse de Bruxelles, gecombineerd met een matblauwe hofmantel.12 Bovendien bewaart het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam een gelijkaardige hofjapon in Duchesse de Bruxelles die ooit aan het Duitse hof werd gedragen door Mathilde zu Dohna-Schlobitten. Jammer genoeg is ook hier de oorspronkelijke onderjurk verloren gegaan.

Baroness Stern in een Duchesse de Bruxelles hofjapon. Die Woche no. 8 (1903), 360.

Hofjapon, ca. 1905-07. Linnen, Duchesse de Bruxelles kant. Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, inv. MB 49 a-k. © Nieuwe Beelden Makers

Conclusie

De kanten panelen in de MoMu-collectie waren bedoeld als onderdeel van een modieuze japon, mogelijks een bruids-, avond-, of hofjapon – of een combinatie hiervan. Ze werden echter nooit verwerkt tot een kledingstuk en kwamen ongebruikt in het museum terecht. Desondanks vormen ze een interessant studieobject om te reflecteren over de luxueuze kanten japonnen van de Belle Époque.

Bronnen

1. Patricia Wardle, Victorian Lace (Carlton: Ruth Bean, 1982), 41; Anne Kraatz, Dentelles (Parijs: Adam Biro, 1988), 152; Frieda Sorber, ‘Kanten japonnen, de ultieme luxe’, in Kant uit de Belle Époque. De laatste hoogbloei van het Belgisch kantwerk, door Frieda Sorber en Ilse Bogaerts (Antwerpen-Deurne: Museum voor Kunstambachten Sterckshof, 1992), 9.
2. Over deze japon verscheen reeds een artikel in Costume: Dries Debackere, ‘(Un)constructed, Reconstructed and Deconstructed Again. An Examination of the Context, Reconstruction and Display Possibilities of Five Lace Panels for Use on a Gown, c. 1900-1910, at the MoMu Fashion Museum in Antwerp’, Costume 56, no. 1 (2022): 25-50.
3. Ferrari, ‘A Travers le Monde’, Les Modes no. 24 (1902): 6.
4. Een voorbeeld is de trousseau van Prinses Joséphine van België, die op 28 mei 1894 huwde met Prins Karl Anton von Hohenzollern, beschreven in de Journal de Bruxelles van 24 mei 1894: ‘De uitzet bevat twintig japonnen, waaronder een baljurk in turquoise satijn versierd met goudkant en lovertjes […]. Wat de bruidsjapon betreft, deze is vervaardigd uit wit satijn met een hofmantel’. Zie: ‘Chronique du Jour’, Journal de Bruxelles 74, no. 145 (1894): n.p.; Marguerite Coppens, La Mariée... Princesse d’un jour. Une histoire de la mariée en Belgique du XIX au XXIe siècle (Brussel: Museum Kunst & Geschiedenis, 2001), 154.
5. Comtesse de Tramar, L’Étiquette mondaine. Usages de la société moderne dans toutes les circonstances de la vie (Parijs: Victor-Havard & Cie, 1905), 372.
6. Ferrari, ‘A Travers le Monde’, Les Modes no. 21 (1902): 6.
7. In koninklijke families was het echter gebruikelijk om te huwen in hofkleding. Voor dames bestond een hoftoilet onder andere uit een gedécolleteerde avondjapon met hofmantel. Indien een set kanten panelen zoals deze in de MoMu-collectie voor een koninklijk huwelijk werd gebruikt, zou het gedécolleteerd lijfje de voorkeur krijgen. Over het hoftoilet is verder in de tekst meer te lezen.
8. A Member of the Aristocracy, Manners and Rules of Good Society or Solecisms to be Avoided (Londen: Frederick Warne and Co., 1888), 70.
9. J. Lorm, ‘Wenn man zu Hofe geht’, Die Woche. Moderne illustrierte Zeitschrift no. 8 (1903): 360; Miles Lambert, Fashion in Photographs 1860-1880 (Londen: B.T. Batsford, 1991), 114.
10. Lambert, Fashion in Photographs, 114; Penelope Byrde, Nineteenth Century Fashion (London: B.T. Batsford, 1992), 154-55.
11. Coppens, Princesse d’un jour, 58-59; Michelle Nordtorp-Madson, ‘Wedding Costume’, in Encyclopedia of Clothing and Fashion, red. Valerie Steele (Detroit: Gale, 2005), 426.
12. Lorm, ‘Wenn man zu Hofe geht’, 361.