Assiut: symbool voor een fantasiebeeld over het oosten
De collectie van Modemuseum Hasselt bewaart zo’n 19.000 kledingstukken en accessoires, vanaf de achttiende eeuw tot vandaag.
In deze collectie bevindt zich ook een japon in assiut- of tulle-bi-telli stof uit ca. 1920 (Afb.1). De japon sluit in vorm en silhouet aan bij de zogenaamde ‘flappermode’ uit de jaren 1920. De kenmerkende stof waaruit de jurk werd gemaakt, assiut, wordt vaak beschouwd als een product van ‘westerse’ mode ‘geïnspireerd’ door voorbeelden uit het ‘oosten’, maar de geschiedenis en context van assiutstof is complexer dan dat.
Deze blog buigt zich over het transformatieproces van assiut. Zodra de stof uit Egypte naar Europa werd geëxporteerd, werd assiut een symbool voor het fantasiebeeld van het ‘westen’ over het ‘oosten’. De ‘westerse’ blik leidde er enerzijds toe dat vrouwen uit zogenaamde ‘niet-westerse’ culturen werden geseksualiseerd en geërotiseerd. Anderzijds speelde de stof voor westerse vrouwen een belangrijk rol wanneer ze zich een "persona" gaven dat hen in staat stelde seksualiteit en identiteit vrijer te verkennen.
Assiut
De stof werd oorspronkelijk vervaardigd in Assioet in Egypte. Door de eigenheid van het productieproces, de ‘fantasieën’ van de koloniale ‘westerse’ overheerser over het ‘oosten’ en de export van de stof naar het westen, werd de stof verbonden met uiteenlopende culturele betekenissen en gebruiken, die weinig te maken hadden met de oorsponkelijke context waarin assiutstof werd gedragen.
De naam assiut verwijst naar een borduurtechniek waarbij platte gouden of zilveren metaaldraden in verschillende motieven op een ondergrond van tule worden bevestigd. Hoewel er verschillende schrijfwijzen zijn voor deze borduurtechniek, refereert de verengelste naam ‘assiut’ naar de Egyptische stad Asyut of Assioet. [1]
Geometrische patronen en stilistische vormen
Vanwege de opbouw van tule, worden de metaaldraden steeds in geometrische patronen en stilistische vormen aangebracht. ‘Westerse’ toeristen associeerden deze vormen met hiërogliefen en brachten de stoffen in verband met het Oude Egypte. Verschillende indrukwekkende archeologische ontdekkingen aan het begin van de twintigste eeuw wakkerden de fascinatie voor het Oude Egypte in westerse landen aan.
Producten zoals tulle-bi-tellistof werden in verband gebracht met luxe en mysterie.[2] Deze connotatie droeg bij tot de populariteit van assiutstoffen in Europa.
Oorspronkelijk werd assiut door Egyptische vrouwen gedragen bij huwelijksceremonies of culturele vieringen. Tijdens deze gelegenheden werden ook dansvoorstellingen gegeven, waarbij de vrouwen de geborduurde stof droegen als omslagdoek of sjaal. Uit reisverslagen blijkt dat toeristen die deze officiële dansceremonies mochten bijwonen, ze als provocerend, ongepast of erotisch ervaarden.
Zo schrijft een Amerikaanse toerist in 1909: ‘The dance consisted for the most part of shuffling the feet and twitching the body, the regular “Dance du Ventre”, and seemed to delight the native guests, although we found it very distasteful.’ [3]
Exotisme
Onder meer door deze berichten werd het onterechte idee gevormd dat Egyptische dansen erotisch waren en dat de vrouwen verleidelijke haremdanseressen waren.[4] De vele reisverslagen, ansichtkaarten en souvenirs met vrouwen in assiut, stimuleerden het idee van het mysterieuze ‘oosten’, dat vervolgens ook een geliefd onderwerp werd voor amusement, vermaak en theater-, cabaret- en operavoorstellingen. [5]
De populariteit van het thema en de fantasie over het ‘oosten’ in het theater, en later in de stomme film, werd gevoed door een in scene gezette mystiek en een geseksualiseerde ‘westerse’ voorstelling van het ‘oriëntaalse kostuum’. Veel semi-transparante assiutsjaals werden bijvoorbeeld tot provocerende en gewaagde kostuums verwerkt voor voorstellingen waarin showgirls en danseressen optraden en een beeld opvoerden van het ‘oosten’, dat prikkelend en mysterieus was.
Het toneel, maar bij uitstek het ‘oriëntaalse theater’, werd zo enerzijds een plek waar vrouwen, en vooral vrouwen van ‘niet-westerse’ culturen, als seksueel lustobject werden neergezet. Anderzijds was het ook een plaats voor ‘westerse’ vrouwen waar zij iets vrijer konden experimenteren met hun seksualiteit en identiteit, waar dit in andere settingen ongepast was en ook niet geaccepteerd werd. [6]
Flapper
Na verloop van tijd was assiut niet enkel te zien op het toneel of op het witte doek, maar werd het ook steeds verwerkt in avondkleding. De japon in de collectie van Modemuseum Hasselt is zo’n voorbeeld waarbij een originele sjaal uit tulle-bi-tellistof tot een avondjapon in de zogenaamde flapperstijl werd verwerkt.
De term ‘flapper’ werd in de jaren twintig van de vorige eeuw gebruikt om vrouwen zowel in gedrag als uiterlijk te beschrijven.[7] De flapper werd afgeschilderd als een vrouw die deelnam aan het snelle tempo van het moderne leven en een extravagante levensstijl had, gevuld met feesten en dansen.[8] Zowel in gedrag als in voorkomen werd zij de belichaming van 'jeugdige uitbundigheid' in de Jazz Age, waarbij zij de populaire dansen zoals de Charleston, de Shimmy, en de Black Bottom omarmde.[9] De populariteit van de flappers had een diepgaand effect op de mode.
Er ontstond een behoefte en verlangen naar mode die de vrijheid, de progressie en het snelle, extravagante leven van deze nieuwe vrouw weerspiegelde. Dit resulteerde in mode met een recht en los silhouet, vaak met blote armen en benen, waarin de draagster zich comfortabel en vrij kon bewegen. Dit wordt vertaald in de assiutjapon die zelfs aan de zijkanten losse plooien heeft voor optimale bewegingsvrijheid.
De beweeglijke en theatrale kwaliteiten van assiut pasten hier goed bij. De stof met de vele kleine metalen plaatjes bewoog elegant met het lichaam mee en weerkaatsten, net als pailletten, het licht bij elke draai of beweging. Zo moeten de avondjurken een betoverende indruk hebben gemaakt.
De verschillende voorbeelden van het gebruik van assiut door ‘het westen’ illustreert de manier waarop de idee van ‘het oosten’ en ‘de Oriënt’ werden geïnterpreteerd en geadapteerd aan een westerse context. Er wordt algemeen aangenomen dat assiut slechts een vleugje invloed bracht in de mode, maar zoals bovenstaande voorbeelden illustreren is het verhaal en de impact veel ingewikkelder.
Context bij de afbeeldingen
De afbeeldingen in deze blog demonstreren hoe ‘niet-westerse’ culturen door de ‘westerse’ blik werden gecategoriseerd en gedefinieerd op basis van een fantasie, zonder dat dit overeenkwam met de werkelijkheid. Het ‘oosten’ en, in het verlengde daarvan, de ‘Oriënt’, werd zo in de eerste plaats een verzonnen fantasie voor ‘westerse’ consumptie. Binnen deze voorstelling werden vrouwen afgeschilderd als seksueel, erotisch en mysterieus. Dit wordt geïllustreerd door de vele negentiende en vroeg twintigste-eeuwse erotische post- en sigarettenkaarten met halfnaakte vrouwen in assiut gedrapeerd. Deze kaarten waren vooral gericht op een consumptie door mannen. De afbeeldingen staan, vooral in vergelijking met ‘etnografische’ kaarten uit dezelfde periode, in schril contrast met de oorspronkelijke culturele betekenis en het gebruik van de stoffen.(Afb. 2, 3 en 4).
Definities
Doorheen de tekst werden enkele termen tussen aanhalingstekens geplaatst. Hieronder worden deze termen verklaard, dit in de context van dit blogartikel.
Exotisch
De term ‘exotisch’ komt van het oude Griekse woord 'exōtikós’, wat letterlijk ‘van buitenaf’ betekent. In het Nederlands heeft het altijd buitenlands/vreemd betekent. De term is vervlochten geraakt met het concept van de (raciale en seksuele) ‘ander’. Wanneer de term wordt gebruikt om mensen en culturen te beschrijft het vaak hoe deze culturen afwijken van een ‘westerse’ norm. (Bron: Words Matter). Soms heeft het, zoals dit blogartikel laat zien, ook een sensuele connotatie.
Oriëntaals
De term werd oorspronkelijk in Europa gebruikt om mensen of dingen uit Azië aan te duiden. De terminologie wordt niet alleen bekritiseerd vanwege de dominant eurocentrische visie op en van Azië, maar ook omdat deze bijdraagt aan het stereotyperen en romantiseren van Aziatische mensen en culturen als mysterieus, exotisch en buitenlands.
De suggestie voor het gebruik van het woord ‘oriëntaals’ is om landen en culturen specifieker aan te duiden. (Bron Words Matter). Zoals uit dit blogartikel blijkt is het woord 'oriëntaals' echter vaak geen verwijzing naar bestaande geografische locaties, maar een referentie naar een stereotyperend fantasiebeeld. Daarom wordt in dit blogartikel het woord gebruikt om deze problematiek duidelijk te maken.
Bibliografie
[1] Dawn Davine en Alisha Westerfeld: The Cloth of Egypt: All About Assiut (Assuit, Asyut, Tulle-bi-Telli), 2014.
[2] Karin Bohleke ‘Mummies are Called upon to Contribute to Fashion: Pre-Tutankhamun Egyptian Revivalism in Dress’ in The Journal of the Costume Society of America 40 (2014) 2, pp.93-115.
[3] Reisverslag van Blanche Carson uit 1909, gedocumenteerd in Dawn Davine en Alisha Westerfeld: The Cloth of Egypt: All About Assiut (Assuit, Asyut, Tulle-bi-Telli), 2014. Met de ‘Dance Du Ventre’ wordt er verwezen naar de traditionele Egyptische buikdansen.
[4] Mulla-Carrillo, Sumaya, ‘Belly Dancing: Caught between Cultures’ Journal of Choreographic Culture (2007), http://stancejournal.com/belly-dancing-caught-between-cultures/ [12.12.2021]
[5] Jean- François Staszak, ‘Exotic Dance, Erotic Dance: Displaying the Other’s Body from the 18th to the 20th Century’ in Annales de Geographie, 660-661 (2008) 2-3, pp.129-158.
[6] Fashioning White Femininity: The Ethnic Masquerade of Modern Fashion with Dr. Victoria Pass, audio podcast: Dressed: The History of Fashion, A. Calahan and C. Zachery (podcast hosts) V. Pass (gast), uitgezonden door iHeartRadio, 28 July 2020.
[7] Sauro, Clare, ‘Flappers’, in: Steele, Valerie (ed.), The Berg Companion to Fashion, Oxford (Berg Publishers) 2010, pp.339-341.
[8] Shaw, Arnold, Jazz Age: Popular Music in the 1920s, Oxford/New York (Oxford University Press) 1989.
[9] Sauro, Clare, ‘Flappers’, in: Steele, Valerie (ed.), The Berg Companion to Fashion, Oxford (Berg Publishers) 2010, pp.339-341.
Afbeeldingen
Afbeeldingen 2,3 en 4 komen uit het boek van Dawn Devine en Alisha Westerfeld: ‘The Cloth of Egypt: All about Assiut (Assuit, Asyut, Tulle-Bi-Telli)
Deel
Aanvullingen
Vul deze informatie aan of geef een reactie
Reactie