Knip die lange lokken af! Hoe ons kapsel onze identiteit vormt.

De meerderheid van de vrouwen heeft lang haar en is er trots op. Het is de ‘crowning glory’ van een vrouw. Lang haar is van oudsher een van de belangrijkste kenmerken bij het identificeren van een persoon als vrouw. Denk aan de onthulling van het lange haar van Jeanne d'Arc onder haar helm waarmee werd bewezen dat ze een vrouw was. Of aan Medusa's haar dat in slangen veranderde nadat ze werd verkracht door Poseidon. Denk aan de Bijbelpassage Korintiërs 11: 14-15: 'de natuur leert dat een man kort haar en een vrouw lang haar moet hebben'. Of denk aan een moderner voorbeeld: alle Disney-prinsessen hebben lang haar, zelfs in de meest recente Disney-films. 

Vrouwen hebben lang haar, mannen hebben kort haar

De representatie van de vrouw in de kunst speelt een belangrijke rol bij het vormen van een beeld over een vrouwelijke - of mannelijke - identiteit. Als de vrouw herhaaldelijk met lang haar wordt afgebeeld, suggereert dit stereotype beeld dat de vrouw lang haar zou moeten hebben. Het werkt ook andersom: een man met lang haar wordt geassocieerd met vrouwelijke kenmerken. Vrouwen met kort haar worden daarom traditioneel gezien als mannelijk en mannen met lang haar als vrouwelijk. Er zijn een aantal kunstenaars die zich afzetten tegen deze stereotypen over haarstijlen. Frida Kahlo is een van hen.

‘Nu ben je kaal, ik houd niet meer van je’

De waarneming van iemands uiterlijk (of kort gezegd: iemands uiterlijke identiteit) wordt gevormd door de kleding die iemand draagt, maar ook door tatoeages en bijvoorbeeld iemands kapsel. Zoals de titel al aangeeft, gaat dit schilderij over Frida Kahlo’s kapsel. Het woord ‘haarstijl’ suggereert al dat het om een bepaalde stijl gaat: een vorm of snede. Na haar scheiding met de ontrouwe Diego Rivera schilderde de Mexicaanse Kahlo het beroemde Self-Portrait with Cropped Hair (zie afb.).Het eerste element dat de aandacht trekt zijn de twee Spaanse zinnen die bovenaan het schilderij staan. Het lijkt een songtekst omdat ze worden vergezeld door muzieknoten. Deze zinnen komen uit een traditioneel, Mexicaans lied ‘La Pelona’ en wordt als volgt vertaald: ‘Kijk, als ik van je hield, was het voor je haar, nu ben je kaal, ik hou niet meer van je.’ Deze woorden benadrukken de (mogelijke) gevolgen van het afknippen van haar lange lokken. Iemands kapsel is een belangrijk onderdeel van iemands identiteit omdat het mede onze sociale relaties in de maatschappij bepaald.

Een verknipte Frida Kahlo?

Zoals in het merendeel van haar kunstwerken heeft Kahlo zichzelf met een intense, directe blik afgebeeld. In dit schilderij positioneert ze zichzelf in een gele, houten stoel en houdt ze nog steeds de schaar in haar linkerhand vast. Dit suggereert dat ze nét klaar is met het knippen van haar eigen haar, dat nu de hele vloer om haar heen bedekt. In de linkerhoek is nog steeds een gedeelte van haar vlecht zichtbaar. Kahlo heeft nu een kort kapsel dat naar achteren is gekamd, waardoor het lijkt alsof ze een paardenstaart heeft. Door deze daad – het afknippen van haar lange lokken – heeft ze zichzelf een nieuwe persoonlijkheid gegeven. 

Mannelijke uiterlijkheden

Een ander opvallend aspect in het schilderij is de kleding die Kahlo draagt: een oversized, donkerblauwe pak, vermoedelijk van haar toenmalige ex-man Diego Rivera. In tegenstelling tot eerdere zelfportretten, waarin ze zichzelf altijd kleurrijke Mexicaanse Tehuana-jurken afbeeldt, draagt ​ze nu traditioneel mannelijke kleding. De betekenis van het klassieke, mannelijke pak dat ze draagt dateert uit de negentiende eeuw. In deze periode vond de ‘great male renunciation' plaats, zoals pyscholoog John Flügel het noemde. Dit historische fenomeen impliceert dat mannen stopten met het gebruik van verfijnde vormen en versieringen in hun kleding. Deze gedetailleerde versieringen waren sinds het einde van de achttiende eeuw alleen voor de vrouw; een norm die tot de dag van vandaag nog standhoud. Dit fenomeen heeft ertoe geleid dat van mannen verwacht wordt dat zij zich sober kleden, anders worden ze niet als mannelijk beschouwd. Kahlo was altijd toegewijd aan haar Mexicaanse afkomst en ze stond ook bekend om haar vrouwelijke portretten. Deze reputatie veranderde met het schilderen van dit zelfportret. Volgens de gevestigde norm van de westerse cultuur van de twintigste eeuw symboliseert de combinatie van het traditioneel mannelijke pak, grove wenkbrauwen en het afknippen van haar lange haar de identiteitsverandering die de kunstenaar onderging na haar scheiding.

Frida Kahlo voor de scheiding, 1932, foto: Guillermo Kahlo

Een korte geschiedenis over korte kapsels

Het schilderij van Kahlo laat zien dat kapsels veel vastgeroeste stereotype beelden oproepen. Toch heeft het knippen van hoofdhaar een rijke geschiedenis, die door verschillende tijdsperiodes en culturen heen is veranderd. Het oudste voorbeeld van drastische veranderingen van het kapsel, komt van de Romeinse redenaar en staatsman Cicero uit 103 v. Chr. die verklaarde dat: 'het dwaas is om je haar in verdriet te knippen alsof verdriet minder met kaalheid zou worden’. Niet alleen in het oude Griekenland, maar ook in andere culturen is het gebruikelijk om je hoofd kaal te scheren als een daad van rouw, verandering of zelfexpressie. Sommige vrouwelijke leden van Afghaanse gemeenschappen scheren bijvoorbeeld hun hoofd als ze in de rouw zijn en de Indiase traditie adviseert dat een weduwe haar hoofd scheert, stopt met het dragen van sieraden en zich moet kleden in witte of donkere kleding. Zoals uit deze historische voorbeelden duidelijk wordt, maken mensen gebruik van de vrijheid om nieuwe identiteiten te construeren. Het knippen van het haar is onderdeel van veranderen van het uiterlijk en is daarmee een instrument voor deze constructie. Haardracht is een krachtig middel om een bepaalde persoonlijkheid naar de buitenwereld uit te stralen en Kahlo heeft daar in dit schilderij gebruik van gemaakt. 

Het knippen van je haar

Kahlo heeft niet alleen gebruik gemaakt van de eeuwenoude associaties die aan korte kapsels kleven, maar ook een onderdeel van haar uiterlijk gekozen waar ze niet veel invloed op heeft. Iemands kapsel is namelijk een interessant onderdeel van het uiterlijk, omdat het deel uitmaakt van het biologische lichaam. Aan de ene kant is het een natuurlijk gegeven waar we geen controle over hebben. Aan de andere kant kunnen we een kapper bezoeken die in staat is om de lengte en de structuur van het haar te verven, knippen en veranderen op welke manier dan ook. Het vermogen om dit aspect van het lichaam te veranderen hangt ook af van de tijd en plaats waarin men zich bevindt. In sommige culturen bedekken vrouwen het haar door hoofddoeken te dragen omwille van religieuze reden. In andere situaties hebben sommige vrouwen helemaal geen haar als gevolg van een ziekte of een medische behandeling. Anderen hebben een keuze en manipuleren het haar heel bewust, met als doel de traditionele stereotypen te ontkrachten, zoals Kahlo heeft gedaan. 

Een korte coupe als fashion statement

Met als doel een statement te maken, heeft de kunstenaar zichzelf opzettelijk op een traditionele mannelijke manier afgebeeld: het pak, het korte kapsel en de grove wenkbrauwen zijn allemaal identificatiemarkeringen om haar als een man te beschouwen. Dit toont de kracht van de kleding die we dragen, de accessoires die we dragen én het kapsel dat we hebben: deze artefacten bepalen hoe anderen ons waarnemen. Op basis van onze waarnemingen en aannames gekoppeld aan deze markers, denken we de identiteit – leeftijd, geslacht, etniciteit, religie, etc. – van een persoon in te kunnen schatten. We denken dat wat iemand draagt een verzameling aan elementen is die verschillende aspecten van iemands persoonlijkheid weerspiegelen.

Kort maar krachtig

Het zelfportret van Frida Kahlo laat zien hoe een kapsel de indactor van onze (gender)identiteit kan vormen en veranderen. Van uiterlijk veranderen, moge het je kapsel, kleding, tatoeages of accessoire zijn, het gaat altijd hand in hand met culturele, symbolische en historische betekenissen die invloed hebben op hoe we door de wereld worden gezien. Kahlo maakte gebruik van deze betekenissen die inherent zijn aan de kleding die we dragen en het kapsel dat we hebben. De rol van mode in dit schilderij is de visuele illustratie van de veranderde identiteit van Frida Kahlo.

Verder lezen

• Als je meer wil weten over de relatie tussen kleding en het lichaam: 
  Entwistle, Joanne. ‘Adressing the Body.’ The Fashioned Body: Fashion, Dress and Modern Social Theory. Cambridge UP, 2000, pp. 6-11. 
• Meer lezen over hoe kleding een sociale rol en performativiteit belichaamt?
  Goffman, Erving. ‘Performances’. The Presentation of Self in Everyday Life. 1959, pp. 28-82.

Credits:
Frida Kahlo, Self-Portrait with Cropped Hair, 1940, collectie MoMA, New York