Modieuze Zwanen: Over de relatie tussen het Zwanenmeer en de mode

Wie herinnert zich mode icoon Sarah Jessica Parker alias Carrie Bradshaw, die als een bevallige zwaan in tutu neerzakt op het asfalt in de hitserie Sex in the City? Of de IJslandse zangeres Björk die in 2001 de Oscars aan deed in een omstreden zwanenjurk? Klassiek ballet vormt voor veel modeontwerpers een inspiratiebron. Dat geldt des te meer voor bijzondere producties zoals het Zwanenmeer, een van de bekendste klassieke balletten aller tijden.

Odette en Odile

Het Zwanenmeer van de Russische componist Tchaikovsky uit 1877 is gebaseerd op de eeuwenoude legende van de zwanenprinses, die zowel in westerse als oosterse folklore voor komt. Daarin transformeert een vrouw tot vogel door middel van een kledingstuk met veren. De hoofdrol in het Zwanenmeer is een duorol; die van goede zwaan Odette en haar slechte evenknie Odile, gedanst door dezelfde ballerina. Het concept van goed en kwaad wordt visueel vertaald in de kostuums (tutus) door het gebruik van de kleuren wit (Odette) en zwart (Odile). Daarbij staat wit voor onschuld en zwart voor verleiding.  

Foto links: Emma Livry als bosnimf in Taglioni's La Sylphide. Parijs, 1862. Foto rechts: Tamara Toumanova als Odile in The Magic Swan. New York City, 1941.

Zwanenmeertutu

De ‘Zwanenmeertutu’ vindt haar oorsprong in het kostuum van La Sylphide, een Frans romantisch ballet (‘Ballet Blanc’) uit 1832 over een bosnimf. La Sylphide droeg een lange, witte jurk van tarlatan met een strak lijfje en satijnen schoentjes naar de neoklassieke damesmode van de Franse revolutie.

Odette’s tutu is wit, net als die van La Sylphide. Zwart voor Odette werd volgens Amerikaans ballet criticus Robert Greskovic pas in 1941 geïntroduceerd door Les Ballet Russes in de productie The Magic Swan van choreografe Alexandra Fedorova – Fokine. Daarvoor had het kostuum van Odile andere kleuren, zoals rood of blauw. De introductie van zwart transformeerde toekomstige producties van het Zwanenmeer en zou volgens Amerikaanse curator Valerie Steele mode ontwerpers zoals Dior hebben geïnspireerd.

Het Zwanenmeer in de Mode

De invloed van het Zwanenmeer op de mode nam een vlucht in de jaren 1930 - 1950, toen het Zwanenmeer in het Verenigd Koninkrijk in première ging en klassiek ballet in Londen en Parijs mateloos populair werd. De gestroomlijnde jurken uit de jaren ‘30 maakten plaats voor grote tulen rokken en strakke lijfjes van de romantische tutu. Bekende Britse en Franse ontwerpers zoals Norman Hartnell (1901-1979), Madeleine Vionnet (1876-1975) en Chanel (1883-1971) lieten zich door ballet inspireren. Ballerina’s werden celebrities en ambassadeurs van de mode. 

Serge Lifar en Danilova in Stravinsky's 'Apollo' (Ballets Russes, 1928). Kostuums ontworpen door Coco Chanel.

Een van de eerste en bekendste vertolkers van Odette-Odile was de Britse ballerina en mode icoon Margot Fonteyn. Op het hoogtepunt van haar carrière in 1957, verscheen zij tijdens haar tournee in Australië in een zwarte avondjurk van Christian Dior. Dior, die Fonteyn als zijn muze beschouwde, zou zich voor zijn ontwerp hebben laten inspireren door haar zwarte Odile tutu. Hetzelfde zou gelden voor twee andere ontwerpen van Dior, de Cygne Noir avond jurk avond jurk uit 1950 en de Cygne Noir cocktail jurk uit 1957.

Andere ontwerpers die zich in die tijd ogenschijnlijk door het Zwanenmeer lieten inspireren waren de Britse ontwerper Charles James (1906-1978) en Fransman Pierre Balmain (1914-1982). James maakte een serie tule avondjurken genaamd Swan, en de witte, feeërieke avondjurk met veren van Balmain uit het archief van het Victoria & Albert Museum heeft gelijkenissen met de tutu van Odette.

Carrie Bradshaw en de beroemde tutu in de openingcredits van Sex And The City.

De tutu van Carrie Bradshaw

In de jaren ’60 daalde de populariteit van klassiek ballet overal ter wereld en ook die van op ballet geïnspireerde mode. Rond het jaar 2000 lijkt het tij zich te keren, als hitserie Sex in the City wordt gelanceerd. In de introductie zien we hoe hoofdrolspeelster Carrie in haar roze tutu wordt nat gespoten door een langsrijdende stadsbus. Jessica Parker cultiveert haar personage Carrie door bij belangrijke evenementen zelf ook in balletachtige mode te verschijnen.

Toeval of niet, in 2001 maakt de Macedonische ontwerper Marjan Pejoski de geroemde en verguisde Björk zwanenjurk, later in couture versie uitgebracht door Valentino (voorjaar 2014). Was Pejoski wellicht geïnspireerd door de zwarte zwaan van de spraakmakende Britse ontwerper Alexander McQueen voor Givenchy (zomer 1997)? Een andere beroemde collectie uit die tijd met verwijzingen naar het Zwanenmeer is ‘Biker Ballerina’s van de Japanse ontwerpster Rei Kawakubo voor Comme des Garçons (voorjaar 2005).

'Black Swan' in de mode

Maar de lancering van de succesvolle film Black Swan van Darren Arnofsky in 2010 vormt pas echt een keerpunt, niet in de laatste plaats doordat de balletkostuums in de film zijn ontworpen door het Amerikaanse duo Rodarte. Hoofdrolspeelster Natalie Portman wordt ambassadeur van het merk en draagt ballet geïnspireerde mode naar belangrijke evenementen. The Museum of Contemporary Art in Los Angeles wijdt een tentoonstelling aan de ontwerpen van Rodarte: States of Matter. Het concept van goed/wit en kwaad/zwart uit het Zwanenmeer vormt daarbij het uitgangspunt.

Nathalie Portman als Nina in Darren Aronofsky's 'Black Swan', 2010.

Dit concept komt ook terug in de ontwerpen van de reeds genoemde Alexander McQueen. Twee ontwerpen die in verband kunnen worden gebracht met het Zwanenmeer zijn de witte en de zwarte verenjurk die het sluitstuk vormen voor McQueen’s Horn of Plenty collectie uit 2009/2010. De show vormde een parodie op de allesverslindende consumptiemaatschappij, aangejaagd door de mode industrie. McQueen lijkt ons duidelijk te willen maken dat er twee kanten zitten aan mode. 

Meer letterlijke vertalingen van de Zwanenmeer kostuums zijn er in overvloed in recente mode. We zien ze terug bij diverse ontwerpers zoals de Brit Giles Deacon (2012), Fransman Maxime Simoëns (2013), Chanel (2013), Undercover van Japanner Jun Takahashi (2015), Russisch ontwerper Yulia Yanina (2016), Italiaan Giambattista Valli (2017), Libanees couturier Georges Hobeika (2018) en modehuis Moschino (2018). En dan hebben we het alleen nog maar over collecties van bekende modehuizen. Aan de vertaling van het Zwanenmeer in highstreet mode gerelateerde reclame uitingen, editorials en fotoshoots kan nog veel meer worden geschreven. Het Zwanenmeer blijft modeland boeien, zowel letterlijk als figuurlijk.

Geïnspireerd door dit artikel?

Zaaloverzicht van de tentoonstelling Let's Dance in het Kunstmuseum Den Haag.

Bekijk de tentoonstelling ‘Let’s Dance, Dansmode: van tutu tot pattas’ (28 september 2019 t/m 12 januari 2020) in het Gemeentemuseum Den Haag. Hier zal onder meer een ontwerp te zien zijn dat is gebaseerd op de zwanenjurk van Björk. De echte jurk van Pejoski was samen met de zwarte zwanenjurk van Givenchy tot 8 september 2019 te zien in ‘Camp, Notes on Fashion’ het Metropolitan Museum in New York.

Ik schreef dit artikel in het kader van mijn afstudeeropdracht voor de Master Fashion Curation aan de London College of Fashion. Dit betrof een voorstel voor een tentoonstelling in de Royal Opera House (London) over de vertaling van het Zwanenmeer in de mode. Lees meer hierover op Business of Fashion en de website van UAL.